Xitayning jinayitini süküt ichide qollawatqan imran xan bilen tayyip erdoghan “Musulmanlarning himayichisi” bolalamdu?

Dunyadiki köpligen döletler xitayning Uyghurlargha yürgüzüp kéliwatqan irqiy qirghinchiliqigha ashkare qarshi chiqiwatqan bu weziyette musulmanlar köp sanliqni teshkil qilidighan dölet rehberliri yenila sükütte turmaqta.

Dunya Uyghur qurultiyi diniy ishlar komitétining mudiri turghunjan alawudin islam döletlirining bu irqiy qirghinchiliqqa süküt qilishining sewebi heqqide toxtilip: “Bezi islam döletliri namrat, iqtisadi yaxshi islam döletliride démokratiye yoq, yene kélip xitayning bu döletlerge élip bériwatqan saxta teshwiqati ewjige chiqti. Xitayning pakistan bilen türkiyege köprek meblegh sélishi bu ikki dölet xelqining nisbeten erkin pikir qilalaydighanliqida, shunga xitay awwal ularning hökümitining aghzini étishi kérek” dédi.

Yéqinda pakistan bash ministéri imranxan akshes(Axios) taratqusi muxbirining ziyaritini qobul qilghanda xitayning milyonlighan Uyghurni lagérgha qamighanliqi mesilisidin özini qachurupla qalmay, xitaygha oxshashla uni inkar qilish pozitsiyeside bolghan. Muxbir uningdin: “Xitay milyondin artuq Uyghur musulmanlirini lagérlargha qamidi, siz da'im gherbtiki islam wehimisi heqqide gep qilisiz, emma némishqa xitayning gherbidiki musulmanlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqigha gep qilmaysiz?” dep sorighanda u: “Biz xitay bilen körüshkende undaq gep bolmidi” dégen we pakistan bilen xitay otturisidiki her qandaq ixtilapni öz ichide bir terep qilidighanliqini bildürgen. Andin xitayni maxtap: “Biz iqtisadiy qiyinchliqta qalghan we buningdin qutulush üchün tirishiwatqan chaghda, xitay bizni qutquzdi, xitay bizning eng yaxshi dostimiz,” dégen. U yene gherbning Uyghurlar mesilisigila köngül bölüp, keshmirdiki musulmanlar uchrawatqan zulumni bir chetke qayrip qoyghanliqini kötürüp chiqip, Uyghurlar uchrawatqan qirghinchiliqni kichiklitishke we uni körmeske sélishqa tirishqan. Muxbir uning sözige udul reddiye qayturup: “Ejiba, siz xitayning pakistan'gha nurghun meblegh salghanliqi üchün bu ishqa süküt qilishtin nomus qilmamsiz?” dep sorighanda, imran xan yene gep yorghilitip, mesilidin özini qachurghan. Axirida muxbir: “Démekchi bolghinim, siz emdi shinjangdiki Uyghurlar mesilisige qet'iy köngül bölmemsiz?” dep sorighanda, imranxan yene “Biz bu ishni her da'im xitay bilen öz ichimizde muzakire qilimiz” dep jawab bergen.

Türkiyediki xitay ishliri mutexessisi memettoxti atawulla ziyaritimizni qobul qilip, islam dunyasi rehberlirining Uyghur irqiy qirghinchiliqigha tutqan passip pozitsiyesi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bularning qilmishi dunya jama'etchilikining diqqet nezeride turuwatidu, shundaqla islam dunyasining yüzige chüshken bir dagh bolup tarixqa yéziliwatidu. Buning ichide pakistan bilen türkiye eng gewdilik orunda turidu. Buning arqisidiki eng muhim seweb yenila iqtisadiy amil bolup, xitay bu ikki döletke nahayiti nurghun meblegh saldi”.

Pakistan xitayning “Bir belwagh bir yol” qurulushi pilanigha kirgen we eng köp meblegh sélin'ghan döletlerdin biri bolup, melumatlargha qarighanda, “Pakistan-xitay iqtisad karidori” türige on milyard dollardin köp meblegh sélin'ghan. Buning ichide pakistandiki gwadar porti we xitay-pakistan tömür yoli eng muhim qurulush hésablinidiken. Gwadar porti xitayning amérika kontrolluqidiki sherqiy jenubiy asiya déngiz yolini qisqartish we yoshurun xewpni azaytish üchün qurghan déngiz porti bolup, ottura sherqtin néfit élish, jenubiy asiya, shimaliy afrigha we yawropagha mal éksport qilish üchün qollinidiken. Xitay-pakistan tömür yoli qurulushi bolsa 2008-yilila pilanlan'ghan bolup, gwadar porti bilen qeshqerni tutashturidighan bu qurulushni élip bérish jughrapiyelik shara'it tüpeylidin qiyin'gha toxtighan we chiqim bek éship ketken. Mölcherlinishiche, bu qurulushqa yene az dégende 300 milyard yüen kétidiken we 15 yilda tamamlinidiken.

Yéqinda Vox torida élan qilin'ghan bir maqalide körsitilishiche, pakistan bash ministiri imran xanning xitaydin menpe'et kütüp Uyghurlar mesilisige süküt qilishi türkiye prézidénti erdoghan'gha tolimu oxshaydiken, bu ikki rehber özliriche “Musulmanlarning hémayichisi” süpitide otturigha chiqqan bilen, Uyghurlargha kelgende zuwani tutulup qalidiken, chünki xitayning puli ularni sözliyelmes qiliwetkeniken. Pakistan bash ministiri imran xan taghdek ishen'gen we yölen'gen xitay hökümiti emeliyette pakistanni qerzge boghup qoyup, iqtisadiy jehette weyran qilishi, 2018-yil sirilanka portini qandaq sétiwalghan bolsa, pakistandiki gwadar portinimu shundaq sétiliwélishi mumkin iken. Türkiyening ehwalimu pakistan'gha oxshaydighan bolup, erdoghan hökümiti yéqinqi yillardin buyan xitaydin on milyard dollardin köp qerz alghan, 2020-yil xitay türkiyening eng köp mal éksport qilidighan dölitige aylan'ghan. Shuning bilen bu hökümet Uyghurlar mesiliside jim turuwalghan, Uyghurlar üchün sözligenlerni jimiqturghan we Uyghurlarning pa'aliyetlirini chekleshni dawamlashturghan. Nöwette, erdoghan hökümitining “Istanbul qanili” qurulushini xitaygha satidighanliqi heqqide gep-sözler mewjut iken.

Memettoxti atawulla xitayning pakistan bilen türkiyege meblegh sélishigha türtke bolghan amillarni ayrip qarash kéreklikini bildürüp mundaq dédi: “Méningche, türkiye-xitay munasiwitde iqtisadiy mesile, siyasiy jehette bolsa Uyghur mesilisi asasiy orunda turidu. Pakistan bilen xitay munasiwitide gi'o-siyasiy amilning tesiri chong, Uyghur mesilisining tesiri töwen”.

Turghunjan alawudin ependi gherb ellirining Uyghurlar uchrap kéliwatqan irqiy qirghinchiliqini étirap qilishining islam döletlirige ijabiy tesir körsitidighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Bu döletlerning hakimiyetliri gerche xitaygha yéqin bolsimu, xelqi her xil ijtima'iy wasitilerde bizni qollawatqanliqini ipadilep kelmekte. Gherb elliridiki islam teshkilatliri démokratik ellerde bolghachqila bizni ashkare qollawatidu, emma islam döletliridiki teshkilatlarda undaq erkinlik bolmighachqa xitaygha naraziliq bildürelmey kéliwatidu”.

Bezi xitay tehlilchilirining bildürüshiche, xitayning islam döletlirige, bolupmu siyasiy weziyiti bek muqim bolmighan pakistan bilen türkiyedek döletlerge bek köp meblegh séliwétishining yoshurun xewpimu mewjut iken. Uyghurlar mesilisige köz yumush arqiliq xitaydin payda éliwatqan her qandaq döletning xitaygha bolghan sadaqiti weziyetning özgirishi we menpe'et toqunushining yüz bérishi bilen her waqit özgiridiken.