Xitay hökümitining “Islam dinini xitaychilashturush” siyasitining tüp meqsiti néme?

Aldinqi qétimliq programmimizda xitay hökümitining Uyghurlarni atalmish “Jungxu'a kimliki” ge, mundaqche éytqanda xitay kimlikige séngdüriwétishni tizlitish üchün, Uyghurlarning diniy-étiqadini yoqitishqa urunuwatqanliqini heqqide toxtalghan iduq.

Chet ellerdiki siyasiy pa'aliyetchiler we diniy zatlar, xitayning Uyghurlargha qarita qattiqqolluq bilen ijra qiliwatqan “Islam dinini xitaychilashturush” siyasitini “Xitayning islam dinigha urush échishi” dep qarimaqta.

Igilishimizche, islam dinining muqeddes kitabi “Qur'an kerim” ning muhemmed salih hajim teripidin terjime qilin'ghan we Uyghurlar teripidin birdek qobul qilin'ghan Uyghurche terjimisi mewjut bolsimu, emma kéyinki yillarda xitay hökümiti “Qur'an karim” ni qaytidin Uyghur tiligha terjime qilish türini otturigha chiqirip, eslidiki Uyghurche terjimisidiki xéli köp bayanlargha özgertish yaki “Tüzitish” kirgüzgenliki melum. Uningdin bashqa kéyinki yillarda meschit-jamelerning simwol xaraktérlik qubbe-munarliri éliwétilgen. Islam dinining mizani boyiche meschit ichide janliqlarning resimini ésish cheklen'ginige qarimastin, xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinpingning resimi meschitlerge ésilghanliqi melum. Uyghur rayonida diniy bilim béridighan ustazlar, hetta öz öyide islamning perzlirini ada qilip kéliwatqan ata-anilarmu her xil “Jinayet” ler bilen tutqun qilin'ghanliqtin, balilarning a'ilide ata-aniliridin, mehellide diniy ustazlardin toghra islamiy bilimlerni öginishi, musulmanliq en'enisi boyiche terbiyelinishidin söz achqili bolmaydighan halet shekillen'gen.

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi ilshat hesen ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümiti yürgüzüwatqan “Islam dinini xitaychilashturush” siyasitining ich yüzi heqqide toxtaldi.

Amérikadiki xitay weziyet analizchiliridin chikago uniwérsitétining tekliplik proféssori, kishilik hoquq adwokati téng biyaw (滕彪)ependi ilshat ependining éytqanlirigha toluqlima qilip, mundaq dédi: “Xitay hökümiti meqsetlik halda Uyghur ziyaliylirini tutqun qildi. Tarix, medeniyet tetqiqatchlirini bashta tutqun qildi. Imamlar, uniwérsitét pirofissorliri, Uyghur medeniyiti we diniy-étiqadini qoghdap qilish üchün maddiy küch chéqiralaydighan sodigerlerni tutqun qildi. Bularning hemmisi xitay hökümitining Uyghur jem'iyitini yéteklep méngiwatqan serxillarni yoqitish, ularning Uyghur xelqining milliy we diniy héssiyatigha körsitidighan tesirini cheklesh pilanining bir qisimi idi.”

Téng byaw ependi tilgha alghandek, xitay hökümiti merkiziy milletler unwérsitétining oqutquchisi ilham toxti, shinjang uniwérsitétining mudiri tashpolat téyip, shinjang tébbiy uniwérsitétining mudiri xalmurat ghopur, shinjang uniwérsitéti filologiye inistitotining mudiri arslan abdulla, tonulghan folklor tetqiqatchisi rahile dawut, “Shinjang medeniyiti” zhurnilining bash muherriri qurban mamut, tonulghan edebiy obzorchi yalqun rozi qatarliq yuqiri qatlamdiki Uyghur serxillirini arqa-arqidin tutqun qilghanidi.

Ilshat ependi xitayning Uyghurlarni serxillar qatlimidin ayrip, ularni yitekchisiz qoyush, shundaqla ularni pütün millet gewdisi boyiche tézlikte assimlatsiye qilish pilanini tüziwatqanliqini tekitlidi. U yene islamni xitaychilashturushning emeliyette islamgha qilin'ghan hujum we ötüp ketken bimenilik ikenlikini eskertti.

Xitay hökümiti 2017-yildin bashlap Uyghurlarni keng kölemlik tutqun qilip lagérlargha qamash bilen bir waqitta, islam dinigha qarita xitaychilashturush siyasitini qanat yaydurghan idi. “Shinjang géziti” ning 30-april bergen xewirige qarighanda, Uyghur aptonom rayonining re'‍isi erkin tuniyaz pütün dunyadiki musulmanlar 2-may küni rozi héytni tebriklewatqan bir peytte, ürümchidiki noghay meschiti we Uyghur aptonom rayonluq islam jem'iyitide ziyarette bolghan. Erkin tuniyaz ziyaret jeryanida, “Aptonom rayonluq partiye komitétining orunlashturushi we telipige asasen, shinjangda islam dinini xitaychilashturush yönilishide qet'iy ching turup, islam dinini sotsiyalistik jem'iyetke téximu yaxshi maslashturushqa aktip yiteklesh kérek,” dep tekitligen.

Dunya Uyghur qurultiyi diniy ishlar komitétining mudiri turghunjan alawudun ependimu bu heqte pikir bayan qilip, mundaq dédi: “Xitayning ‛islam dinini xitaychilashturush‚ siyasitining axirqi meqsiti islam dinini yoqitishtur. Elwette, islam dinini yoqatqandin kéyin, diniy kimlikidin ayrilghan bir milletni assimilatisiye qilish téximu asan'gha toxtaydu.”

Yutup torida xitay weziyiti heqqidiki analiz programmiliri bilen tonulghan, hazir amérikaning nyu-york shehiride turushluq tunggan millitidin bolghan musteqil analizchi ma jü (马聚) bu heqte mundaq dédi: “Xitaylarning meqsiti intayin éniq, Uyghur millitini pütünley yoq qilish. Ular Uyghurlarning milliy we dini kimlikini yoq qilghandin kéyin, axirida ularni hetta özining medeniyiti bilen yüzlishishkimu jür'et qilalmaydighan qiliwétishni meqset qilghan. Xitaylarning ‛manga boysunsang yashaysen, boysunmisang ölisen‚ deydighan xaraktéri bar. Xitay hökümiti ‛islam dinini xitaychilashturush‚ siyasitini yürgüzüshte peqet islam dinini yoqitishnila emes, belki téximu muhimi Uyghurlarning milliy kimlikini pütünley berbat qiliwétishni asasliq nishan qilghan. Xitay hökümitining ‛islam dinini xitaychilashturush‚ siyasitini bu derijide qattiq yürgüzüshining sewebimu del mushu yerde.”

Tetqiqatchi jon irgénjiro (John Irgengioro) mu “Sherqiy asiya tetqiqati” zhurnilida yéqinda élan qilin'ghan “Xitayning milliy kimliki we kimliklerni menbe qilghan mesililer” serlewhelik maqaliside, xitay hökümiti ijra qiliwatqan siyasetlerning hemmisining mahiyette atalmish “Milliy mesile” ni ashu milletlerni assimilatsiye qilip tügitish arqiliq hel qilish, yeni assimilatsiye siyasitini tosqunsiz dawam qilish arqiliq atalmish “Milliy mesile” ni peyda qilghudek milletlerni qoymasliq ikenlikini körsitip ötken idi.