Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiler isma'il ehmed heqqide bezi qarashlirini otturigha qoydi
2018.10.18
Aldinqi küni xitay hökümet taratquliri xewer bérip, Uyghur aptonom rayonining sabiq re'isi isma'il ehmedning 16-öktebir küni béyjingda késel sewebi bilen 84 yéshida wapat bolghanliqini bildürdi.
Isma'il ehmed seypidin ezizidin kéyinki Uyghur aptonom rayonining ikkinchi qararliq re'isidur. U xitay kompartiyesi 1949-yili Uyghur diyarini idare qilishqa bashlighandin buyan Uyghurlar ichidin yétishtürüp chiqqan ikkinchi ewlad yuqiri derijilik kommunist emeldar bolup, 1979-yilidin 1985-yilighiche Uyghur aptonom rayonining re'islik wezipisini ötigen. Uningdin kéyin u béyjinggha élip kétilip, xitay memliketlik siyasiy kéngeshning mu'awin re'isi, xitay döletlik milletler ishliri komitétining mudiri, xitay dölet ishliri komissari we xitay memliketlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining mu'awin bashliqi qatarliq wezipilerni ötigen.
Isma'il ehmedning wapati munasiwiti bilen xitayning shinxu'a agéntliqi tarqatqan xewerde uninggha: “Isma'il ehmed junggo kommunistik partiyesining munewwer ezasi, sadiq kommunizm jengchisi, partiye we döletning milletler xizmitidiki közge körün'gen rehberlirining biri, Uyghur xelqining munewwer oghlani” dégen ibariler bilen baha bérilgen.
Shinxu'a agéntliqi xewer bérip, 18-öktebir küni isma'il ehmetning méyiti bilen widalishish murasimining béyjingdiki “Babawshen inqilabiy qurbanlar qebristanliqi” da ötküzülgenliki, mezkur murasimgha xitay dölet re'isi shi jinping hemde li jyenshu, wang yang, wang xuning, jaw léji, xen jéng, wang chishen, xu jintaw qatarliq xitay rehberlirining gülchembirek teqdim qilip, isma'il ehmedning xitay kompartiyesining bayriqi yépilghan jesitige “Üch tezim” qilip widalashqanliqi qatarliq tepsilatlar bérilgen. Xewerde yene isma'il ehmed aghriq mezgilide yuqirida ismi atalghan xitay dölet rehberliri hemde xitay döletning sabiq re'isi jang zéminning doxturxanigha bérip, uni yoqlighanliqi alahide xewer qilin'ghan.
Xitay da'irilirining Uyghur diyarida milyonlighan yerlik ahalilerni jaza lagérlirigha qamap, mezkur rayonni “Saqchi döliti” ge aylandurushi xelq'ara jem'iyetning küchlük inkasini qozghawatqan, Uyghurlar hazirqi zaman tarixida pütkül millet gewdisi bilen basturulush xewpige duch kéliwatqan mushundaq bir pewqul'adde éghir weziyette xitay hökümitining isma'il ehmedke yuqiriqidek baha bérishi muhajirettiki Uyghur ziyaliyliri bilen siyasiy pa'aliyetchilirining jiddiy inkasini qozghidi. Bolupmu Uyghur diyarida 2009-yilidiki “5-Iyul ürümchi weqesi” ning aldi-keynide xitayning rayondiki bir yürüsh basturush siyasetlirige aktipliq bilen maslashqan sabiq re'is nur bekrining tutqun qilinishi nurghun kishilerde so'al peyda qilghan idi. Mushundaq bir weziyette xitayning isma'il ehmedning hayatigha bergen medhiyelik bahaliri weten sirtidiki Uyghur jama'itini bu shexsning hayati we ish-izlirigha nisbeten qayta oylinishqa ündidi.
Amérikida turushluq yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar barat ependi bu heqte pikir bayan qilip, xelq'arada xitay da'irilirining Uyghur siyasiti qattiq tenqidliniwatqan bir mezgilde xitay kompartiyesining isma'il ehmedning ölümi munasiwiti bilen uninggha bu qeder yuqiri baha bérishide melum meqsetning yoshurun'ghanliqini ilgiri sürdi.
Qahar barat mundaq dédi: “Xitay kommunist hökümitining nöwette élip bériwatqan Uyghurlarni lagérlargha qamash, Uyghur serxillirini tutqun qilish siyasiti xelq'arada qattiq tenqidliniwatqan bir mezgilde xitayning u dunyagha ketken isma'il ehmedni ‛Uyghur xelqining munewwer oghlani‚ dep bazargha sélishida choqumki bir meqset bar dep oylaymen.”
Doktor qahar barat ependi yene xitay kommunist hökümiti Uyghur aptonom rayonigha teyinligen Uyghur re'islerning hemmisi dégüdek qorchaq emeldarlar dep qaralsimu, emma isma'il ehmed re'islik wezipisini ötigen mezgillerde xitayning milletler siyasitide melum derijide yumshash körülgenlikini, shundaq bolushigha qarimay isma'il ehmedning intayin éhtiyatchanliq bilen re'islik wezipisini ötigen yuqiri derijilik Uyghur emeldari ikenlikini tekitlep ötti.
U mundaq dédi: “Uyghur aptonom rayonining tunji re'isi seypidin ezizidin kéyin, yeni 80-yillarda Uyghur aptonom rayonigha re'is bolghan isma'il ehmed qandaqla bolmisun qorchaq re'islerning biridur. U dewr nuqtisidin hem xitay kommunist hökümitining rayondiki siyasitini aktipliq bilen ijra qilghan hem Uyghur xelqningmu rayigha melum derijide baqqan, hem éhtiyatchan hem melum derijide ish mangghuzghan bir emeldardur. Mundaqche éytqanda, isma'il ehmed 80-yillarning béshidiki xitayning nisbeten kengri siyaset yürgüzgen mezgilliride öz xelqige téximu jiq ish qilip bérish imkaniyiti bar turuqluq Uyghur diyarida öz xelqige yéterlik ish qilip bérelmigen bir re'is déyishke bolidu.”
Amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependi isma'il ehmed heqqide öz qarashlirini otturigha qoyup mundaq dédi: “Isma'il ehmedni xitay da'iriliri teripidin Uyghur diyarigha teyinlen'gen bashqa emeldarlargha oxshashla heykel bolup bérish rolini oynighan bir qorchaq re'is dep qaraymen. Gerche u xitay hökümiti üchün jan pidaliq we sadaqet bilen wezipe ötigen bir yuqiri derijilik emeldar bolsimu, emma uni isma'il tiliwaldi, nurbekri, shöhret zakir qatarliq Uyghur emeldarlirigha sélishturghanda melum perqlergimu ige déyishke bolidu. Isma'il ehmed wezipe ötigen mezgilde meyli Uyghurlar üchün ish qilip béreligen yaki bérelmigen bolsun, uni yenila Uyghur tilida sözleydighan, özining Uyghur milliy kimlikini yoqatmighan bir shexs dep qarashqa bolidu.”
Doktor qahar barat bilen siyasiy pa'aliyetchi ilshat hesen ependiler yene Uyghurlar arisida munazire témilirining biri bolup kelgen “Isma'il ehmed dewride rayonda kengri siyaset yürgüzülgen” dégen qarash heqqide öz pikirlirini otturigha qoyup ötti.
Ilshat hesen ependi isma'il ehmed heqqide toxtilip yene mundaq dédi: “Men isma'il ehmetke baha bermek birqeder qiyin shexs dep qaraymen. Chünki uning dewride xitay ‛medeniyet inqilabi‚ dewridiki békinmichilik siyasitini özgertip, gherbke ishikini échishqa bashlighan idi. Bu dewrde xitay hökümitining Uyghur diyaridiki siyasiy kontrolluqidimu bir'az boshash körülgen idi. Bu pursettin paydilan'ghan Uyghurlar shu dewrde milliy oyghinishqa we özining teqdiri heqqide izdinishke bashlighan idi. Meyli qandaqla bolmisun, isma'il ehmed xitay hökümiti Uyghur diyarigha teyinligen bir qorchaq re'is bolghini üchün uning dewride Uyghurlar kengri siyasette yashighan déyish bir exmiqanilik, xalas.”
Doktor qahar barat ependining qarishiche, sabiq re'is isma'il ehmed re'islik wezipisini ötigen mezgilide gerche Uyghur medeniyiti we ma'aripida bir mezgillik güllinish barliqqa kelgen bolsimu, emma isma'il ehmed yenila xitay kommunist hökümitige sadiq emeldar bolghini üchün, u xitay hökümitining siyasitini ijra qilishni asasiy nishan qilghan bir emeldar iken. Eyni dewrde xitayning milletler siyasiti nisbeten yumshighan bolsimu, emma isma'il ehmed buningdin paydilinip téximu köp ish qilishqa, atalmish “Aptonomiye” hoquqlirini téximu kéngeytishke jür'et qilalmighan déyishke bolidiken.
Ilshat hesen ependining qarishiche, 80-yillarda Uyghur aptonom rayonining re'isi bolghan isma'il ehmedning ölümi munasiwiti xitay kompartiyesining uninggha “Yüksek bahalarni bérishi” nöwette milyonlighan Uyghurlar lagérlargha qamilip Uyghurlar misli körülmigen zulumlargha uchrawatqan bir mezgilge toghra kelgen. Shunga buninggha bir tarixiy weqe süpitide yüksek siyasiy sezgürlük bilen mu'amile qilishqa toghra kélidiken.
Shinxu'a agéntliqining 18-öktebir tarqatqan “Isma'il ehmedning hayat musapisi” namliq tepsiliy xewerde uning “Bayriqi roshen halda milliy bölgünchi küchlerge qarshi turup, milliy ittipaqliqni qoghdashta xizmet körsetkenliki, bolupmu uning 2009-yili ürümchide yüz bergen ‛5-iyul weqesi‚ de rayonning muqimliqi we döletning birlikini qoghdighanliqi” bildürülgen.
Ilshat hesen ependi shinxu'a agéntliqining isma'il ehmed heqqidiki xewiri toghriliq inkas qayturup, qorchaq re'is isma'il ehmedning heq gep qilishning ornigha xitay hökümitining siyasitini aqlap, Uyghur xelqining heq-hoquqi we menpe'eti üchün sözleshtin waz kechkenlikinimu alahide eskertip ötti. U xitay da'irilirining qorchaq emeldar isma'il ehmed ölgendin kéyinmu uning hayat waqtida qilghan sözlirini xitay hakimiyitining paydisi üchün qoral qilip ishlitiwatqanliqini eskertti.
Halbuki, ilshat hesen ependi isma'il ehmedning Uyghur tarixidiki ornigha baha bérish mesilisi hazirche kéyinki ewladlargha qaldurulidighan bir tarixiy téma ikenlikini tekitlidi.