Uyghur teshkilatliri: “Türkiyede ‛xitay sheherchisi‚ ning qurulushi Uyghurlarning bixeterlik mesilisini éghirlashturidu”

Türkiyediki “Höriyet” gézitining in'gliz tilidiki neshri 24‏-dékabir küni türkiyening istanbul shehiride “Xitay sheherchisi” ning quruluwatqanliqini xewer qilghan.

Xewerde türkiye tashqi iqtisadi munasiwetler komitéti qarmiqidiki türkiye-xitay soda kéngishining re'isi talip murat kolbashining sözini neqil keltürüp, “Xitay sheherchisi” istanbulning merkizidiki dolapdere mehelliside quruluwatqanliqini bildürgen. Talip murat kolbashi “Höriyet” gézitige bergen bayanatida “Xitaylarning istanbulgha bolghan qiziqishi artqanséri biz bu yerdimu xitay sheherchisining qurulushigha shahit bolushimiz mumkin,” dégen.

Türkiyede “Xitay sheherchisi” qurush pikirini eng awwal türkiye prézidénti erdoghanning sabiq meslihetchisi, türkiyening xitayda turushluq bash elchisi abduqadir emin önen otturigha qoyghan. U istanbul sana'et uyushmisining 2017‏-yili 4‏-ayda ötküzülgen “Xitay küni” namliq bir yighinida nutuq sözlep, istanbulda “Xitay sheherchisining qurulushi kérekliki” ni bildürgen. Arqidinla shu yili 11‏-ayda xitaydiki eng chong öy-mülük shirkiti- “Biguyyüen” öy-mülük tereqqiyat shirkitining lidiri yang xuyyen istanbulni ziyaret qilghan. “Höriyet” gézitining iston yazghuchisi zhale özgentürk 2017‏-yili 9‏-ayda bergen xewiride yang xuyyenning istanbulgha kélishi namda “Xelq'ara ish birliki munbiri” ning yighinigha qatnishish bolsimu, emeliyette uning pilani istanbulda “Xitay sheherchisi” qurush ikenlikini bildürgen.

Türkiyening hazirqi maliye we xezine ministiri, prézidént erdoghanning küy'oghli berat albayraq burun “Chalik guruhi” ning ijra'iye mudiri bolup ishligen. Biz seyshenbe küni türkiye-xitay soda kéngishining re'isi talip murat kolbashigha téléfon qilip, “Xitay sheherchisi” ning qurulushigha da'ir tepsilatlarni sorashqa tirishqan bolsaqmu, lékin kolbashi téléfonimizni almidi. Lékin türkiyediki “Sherqiy türkistan wexpisi” ning sabiq re'isi, “Uyghur xewer we tetqiqat merkizi” ning mes'uli hamut köktürk ependining bildürüshiche, nöwette xitaylar bu qurulushni “Chalik guruhi” bilen ortaqliship élip barmaqta iken.

U mundaq dédi: “Xitayda 28 yashlardiki nahayiti bay bir xitay bar iken. Shu xotun türkiyede chalik xolding bilen ortaq quruwatidu. U dolapdere dégen mehelle istanbulning kona ermeni, rum, yehudiylar olturidighan mehellisi. Xitaylar shu yerni yiqitip, xitay mehellisi quruwatidu, ‛chaynatowin‚ dep.”

Türkiye-xitay soda kéngishidiki talip murat kolbashining “Höriyet” gézitige bildürüshiche, nöwette dolapdere mehelliside xitaylar meblegh salghan bezi méhmanxanilar échilghan. Lékin hamut köktürk ependi “Xitay sheherchisi” ning qurulushigha qarshi ikenlikini bildürdi. Uning körsitishiche, eger istanbulda “Xitay sheherchisi” qurulsa, bu xitaylarning turmush adetliridiki perqler seweblik türk jem'iyitide huzursizliq peyda qilidiken.

Hamut köktürk mundaq dédi: “Xitayning yémek-ichmek, olturup qopush, köngül échish dégendek ijtima'iy pa'aliyetliri bizge oxshimaydu. Ularning bezi adetliri türk xelqining milliy we diniy qimmet ölchemlirige pütünley xilap. Bu türkiyening ijtima'iy we exlaqiy tüzümini buzidu dep chüshinimen. Uningdin kéyin bu bir ijtima'iy tengpungsizliq peyda qilidu. Sherqiy türkistandikige oxshash ziddiyet peyda bolushi mumkin, jem'iyetning hozuri buzulushi mumkin.”

Xitayning istanbulda “Xitay sheherchisi” qurushni pilanlawatqanliqi heqqidiki bu xewer xitayning 800 mingdin 2 milyon'ghiche Uyghurni yighiwélish lagérlirigha qamap, bir qanche yüz ming Uyghurni qamaq jazasigha höküm qilghanliqigha da'ir xewerler gherb döletliride zor ghulghula qozghighan, emma türkiye hökümiti buninggha süküt qilish bilen eyibliniwatqan mezgilde tarqaldi. Xitayning qilmishi yéqinqi bir qanche kündin béri türkiyede keng kölemlik namayish we naraziliq heriketlirining partlishigha, bezi siyasi-partiye guruhlirining xitayni tenqid qilishigha seweb boldi.

Türkiye parlaméntidiki 3‏-chong öktichi partiye-iyi partiyesining re'isi meral aqshener 25‏-dékabir iyi partiye parlamént ezalirining guruppa yighinida erdoghan hökümitini “Sherqiy türkistan” diki Uyghurlarning depsendichilikke uchrishigha süküt qilish bilen eyibligen. U “Pütün dunya xitayning Uyghur türklirige qilghan zulumigha awazini yükseldürmekte. Emma türkiyede iyi partiyesining sirtida héchkim zuwan sürmidi,” dégen.

Türkiyediki bezi Uyghur ilmiy teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, “Xitay sheherchisi” ning qurulushi yalghuz istanbulning ijtima'iy muhiti bilen cheklinip qalmaydiken. Uyghur akadémiyesining re'isi, proféssor alimjan inayet buning Uyghurlargha jiddiy siyasiy we bixeterlik tehditlirini peyda qilidighanliqini bildürdi.

Alimjan inayet mundaq dédi: “Istanbul türkiyening eng chong shehiri. Bu sheherde xitay mehellisining qurulushi tebi'iy halda xitay-türkiye otturisidiki iqtisadi we medeniyet munasiwitini téximu küchlendürüwétidu. Hazir dunyada qarisingiz ‛medeniyet diplomatiyesi‚ dégen bir uqum bar. Xitay bu medeniyet diplomatiyesini ustiliq bilen qollinip, xitay medeniyitining türkiyediki nopuz da'irisini kéngeytishi we kücheytishi mumkin. Eger bu munasiwet siyasiy munasiwetke aylinip qalsa, u chaghda türkiyediki Uyghur jama'iti, sherqiy türkistan teshkilatlirining pa'aliyiti üchün jiddiy xewp élip kélishi mumkin.”

Uning ilgiri sürüshiche, istanbulda “Xitay sheherchisi” qurush pilani xitayning türkiyede Uyghurlargha qarshi yene bir küch hasil qilish pilanining parchisi bolushi mumkin. U mundaq deydu: “Eger xitaylar istanbulda xitay mehellisini qurup qalsa, köplep xitaylarning kélishi bilen bu yer xitaylarning igidarchiliqidiki ayrim bir rayon bolup shekillinishi mumkin. Türkiye démokratik dölet bolghachqa kelgüside u yerde özini özi bashquridighan xitay bashliqlarmu chiqishi mumkin. Ular Uyghurlargha qarshi jiddiy siyasiy küch bolush shekillinishimu mumkin. Xitayning mushundaq bir meqsitini yoq dégili bolmaydu. Uyghurlargha qarshi bir küch shekillendürüsh üchün xitay mehellisini qurushni pilanlawatqan bolushi mumkin.”

Lékin bash elchi abduqadir emin önenning qarishiche, türkiyening téximu köp xitay sayahetchilirini jelp qilishi üchün istanbulda bir “Xitay sheherchisi” ning qurulushi kérek iken. U istanbul sana'et uyushmisining 2017‏-yili 4‏-ayda ötküzgen yighinida “Xitay sayahetchilerni in'glizche sözleydighan sayahet yétekchiliri emes, xitayche sözleydighan sayahet yétekchiliri yol bashlishi kérek. Dunyaning nurghun sheherliride xitay sayahetchiler tamaq yeydighan, élim-bérim qilidighan nurghun xitay sheherchiliri bar. Bizmu istanbulda bir xitay sheherchisi qurushimiz kérek” dégen.