“Ixtisasliqlarni kirgüzüsh” mu yaki köchmen yötkeshmu?

25-Noyabir qeshqer wilayetlik memuriy mehkimening organ tor bétide, “Shinjangda ixtisasliqlarni tereqqiy qildurush guruhi quruldi” namliq bir xewer élan qilin'ghan. Ixtisasliqlarning tereqqiy qilishigha purset yaritip bérish, ularni tereqqiy qildurush herqandaq bir jayning iqtisadini tereqqiy qildurushta intayin muhim ehmiyetke ige ikenliki éniq. Undaqta Uyghur élide ixtisasliqlarni tereqqiy qildurush üchün bundaq bir guruhlashqan shirketni qurushtiki meqsetmu, Uyghur élining iqtisadini tereqqiy qildurush üchünmu yaki buning keynide bashqa bir seweblermu barmu?

Xewerning mezmunidin qarighanda, Mezkur shirket 22-noyabir qurulghan Bolup, qurulush murasimigha Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingrüy, Uyghur aptonom rayonning re'isi, mu'awin partkom sékrétari erkin tuniyaz we bingtüen siyasiy qanun komitétining komissari we Uyghur aptonom rayonluq partkomning mu'awin sékrétari xé jungyowlar qatnashqan we lénta kesken. Ma shingrüy échilish murasimida söz qilghan bolup, uning déyishiche, shinjang xitayning xitayche zamaniwilishish qurulushining eng aldinqi sépide kétiwatqanmish؛ bu wejidin shinjangning ixtisasliqlargha bolghan éhtiyaji intayin zormish؛ bu wejidin “Nezer da'irini téximu yiraqlargha tikip, ixtisasliqlarni jelp qilish, jemlesh, terbiyelesh, élip qélish, saqlash” qatarliq xizmetlerni nishanliq halda élip bérish kérekmish؛

Qarimaqqa mezkur shirket “Uyghur élining ixtisasliqlargha éhtiyajliq bolushi seweblik” aptonom rayonluq hökümet, bingtüen we xitay merkiziy komitétigha tewe bolghan jong ji shirkiti teripidin birlikte qurup chiqilghan. Emma ma shingrüy sözide, ixtisasliqlarni élip kirishte “Nezerni yiraqqa tikish we élip kirgenlerni élip qélish” ni teshebbus qilghan. Bu dégenlik éniqla atalmish ixtisasliqlarni xitay ölkiliridin élip kirish we ularni Uyghur élide yerleshtürüshke tirishish dégenlik bolmay néme?!

Derweqe, xitay üchün Uyghur élining iqtisadiyni tereqqiy qildurush dégenlik, ezeldin Uyghurlarning iqtisadini tereqqiy qildurush bolmighanliqini hemmimiz bilimiz. Atalmish shinjang Uyghur aptonom rayonida, xitayning iqtisadiy tereqqiyat siyasetliri yolgha qoyulghandin buyan, mezkur rayonning aptonom hoquqluq igisi bolghan Uyghurlarning iqtisadida ilgirilesh bolghan emes. Eksiche, xitayning iqtisadni tereqqiy qildurush chaqiriqi qanche kücheygenche, Uyghurlarning iqtisadiy shunche ajizlap, aqiwette Uyghurlar öz zéminidiki eng namrat xelqqe aylinip qalghan. Chünki Uyghur élidiki iqtisadni tereqqiy qildurush siyasetliri ezeldin iqtisadqa emes, belki xitay nopusini Uyghur élige yötkep kélish bilen munasiwetlik bolup kelgen. Bolupmu bügün'giche bolghan bingtüen nopusidiki shiddetlik köpiyish bilen bingtüenliklerning béyip kétishi, aqiwette bingtüen bilen yerlik Uyghurlarning iqtisadida asman-zémin perqlerning peyda bolushi buning tipik misalliridin biridur. Eger ma shingrüyning teshebbusi boyiche, atalmish “Ixtisasliqlarni tereqqiy qildurush guruhi” ning qurulushi, shübhisiz halda yene bir qétimliq keng kölemlik köchmen yötkeshni nishan qilghan dölet herikitining bashlan'ghanliqidin dérek béridu. Téximu muhimi, xitayning Uyghur élige xitay köchmenlirini yötkep kélishke da'ir siyasetlirining “Milletlerning öz ara singishishi we muqimliqni emelge ashurush” ni nishan qilishi, yuqiriqi texminlirimizning xata bolmighanliqini yenimu ilgiriligen halda ispatlap turuptu. Lékin bu yerde mesile xitayning köchmen yötkesh üchün qandaq siyasetlerni chiqirishi emes, belki bu siyasetlerning künséri mentiqisizlishishidur. Chünki, ixtisasliqlarni terbiyelesh, tereqqiy qildurush we paydilinish bolsa emeliyette ma'arip we adem küchi bayliqi sahesige mensup bir xizmettur. Ejeba xitayning bu sahelerni bir yaqqa qayrip qoyup, özi biwasite qol tiqip, bundaq bir atalmish “Ixtisasliqlarni tereqqiy qildurush guruhi” ni qurushi ejeblinerlik emesmu?

Elwette shundaq! bu heqiqetenmu ejeblinerlik bir ish. Lékin xitayning bu heqtiki atalmish “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq ixtisasliqlarni kirgüzüsh siyaset körsetmisi” din bu heqte bir qisim heqiqetlerni köreleymiz.

xjkunlun.gov.cn

Derweqe, “Shinjang ku'énlun tori” ning bu yil 18-séntebirdiki Uyghurche sinliq xewirIde, Uyghur élige atalmish “Ixtisasliqlarni kirgüzüsh” tiki ewzel siyasetler heqqide körsetme bérilgen. Körsetmide, Uyghur élige kelgen ixtisasliqlargha bérilidighan iqtisadiy yardem, turmush yardem puli, xizmet xirajiti qatarliq teminatlarning töwini 200 ming yüendin, yuqiri 1 milyon yüen'giche ikenliki körsitilgen. Hetta ixtisasliqlargha “Konkrét telep qoyulmaydu” liqi tekitlen'gen. Bu yerdiki konkrét telep zadi némini körsitidighanliqi we bu ixtisasliqlarning sani, sahesi qatarliqlar heqqide éniq uchur bérilmigen. Lékin shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümitining bu yil 12-séntebirdiki “Shinjangdiki 14 wilayet, oblast we sheherning ixtisasliqlarni kirgüzüsh siyasetliri yighindisi” da Uyghur élige yötkep kélinidighan “Ixtisasliqlar” gha qaritilghan ewzel siyasetler téximu tepsiliy bayan qilin'ghan. Buning ichide qeshqer we xoten wilayetlirige bashlamchi, serxil, achquchluq we zapas yashlardin ibaret 4 türlük ixtisasliqlarni kirgüzidighanliqi؛ bularning ichide bashlamchilargha 500 ming yüen turmush yardem puli؛ ikkinchi türdikilerge, 200 ming yüen yardem puli؛ üchinchi türkümdikilerge 150 ming yüen yardem puli؛ zapas yash ixtisasliqlargha 50 ming yüen turmush yardem pulini besh yilgha bölüp béridighanliqi körsitilgen. Turalghu öy jehette birinchi türdikilerge 120 kiwadrat métir chongluqtiki öy bérish yaki qoligha 600 ming yüen öy sétiwélish heqqi bérish؛ ikkinchi türdikilerge 400 ming yüen pul yaki 80 kiwadrat métirliq öy bérish yaki öy ijare élish heqqi bérish. Mulazimet waqti toshqandin kéyin layaqetlik bolghanlargha öy sowghat qilish؛ zapas ixtisasliqlar namida élip kirilidighan yashlargha 3 yilliq turalghu öy ijare heqqini bikar qilish, yerliktiki öy sétiwalghuchilarning ewzel siyasetliridin behrimen qilish, 50 ming yüen öy sétiwélish yardem puli bérish, ma'ash teminatliri jehette memuriy organlar, doxturxana, mektep, karxana, tetqiqat merkizi qatarliq orunlardiki ixtisasliqlargha yilliq ma'ash, kélishim ma'ash, pay chéki hoquqi, ish türi we ish ünümi ma'ashi qatarliq köp xil teminatlarni bérish qatarliqlar belgilen'gen.

Derweqe, yuqiri sommiliq yardem pulliri we ewzel siyasetlerning mu'eyyen jelp qilish küchi barliqi inkar qilghili bolmaydighan heqiqet. Xitay iqtisadida éghir kirizis körülüwatqan bügünki künde, xitay ölkiliride künséri köpiyiwatqan ishsizliq melum nisbettiki xitay köchmenlirining Uyghur élige kélishni tallishigha seweb bolushi tebi'iy. Emma mesile shuki, bu ewzel siyasetler we iqtisadiy yardemlerning emeliylishishidur. Eger bundaq siyasetler qeghez yüzidila qélip, emeliyleshmiginide, xitay köchmenlirini wetenperwerlik quruq sho'arlirigha tayinipla zor kölemde köchürüsh unche asan'gha chüshmeydighanliqi éniq. 2019-Yili “Zimistan tori” da bérilgen bir maqalidimu xitayning ewzel siyasetlirige ishinip Uyghur élige köchmen bolghan xitaylarning qismetliri heqqide bir qisim weqeler, bolupmu ewzel siyasetlerning emeliyleshmigenliki, wede qilin'ghan pullarning bérilmigenliki, buninggha narazi bolghan xitaylarning öz yurtlirigha nopuslirini yötkep kétishige yol qoyulmighanliqidek ehwallar ashkarilan'ghanidi. Belki mushundaq seweblerdin xitay köchmenlirini Uyghur élige köchürüp kélish mesilisi awwalqi yillardikidek asan bolmaywatqanliqi éniq. Bu wejidin xitay hökümitining özi biwasite qol tiqip atalmish ixtisasliqlarni tereqqiy qildurush namida köchmen yötkeshning koyigha chüshishi, köchmen yötkesh taktikilirining burunqidek ishqa yarimaywatqanliqidin bolushimu éhtimaldin yiraq emes.

Emeliyette, qeshqer xoten wilayetliri ötken yillardin buyan “Yötkep ishqa orunlashturush” siyasiti astida Uyghur nopusini xitay ölkilirige zor kölemde yötkigen wilayetler hésablinidu. Bolupmu 80-yillar, 90-yillar we 2000-yillardin kéyin tughulghan Uyghur yashlirini omumyüzlük kespiy terbiyeleshke qatnashturush we xitay ölkilirige yötkesh bolsa, ene shu “Yötkep ishqa orunlashturush siyasiti” ning asasliq nishani qilin'ghanidi. Halbuki bügün xitay, yene shu qeshqer we xoten wilayetlirige xitay ölkiliridin atalmish “Ixtisasliqlarni” yötkep kélish urunushliri bilen Uyghurlarni xitay ölkilirige köchürüwétishning öz ara ziddiyetlik bir ish bolidighanliqini hés qilmighanmidu?

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]