“Jélil metniyaz weqesi” néme üchün xelq'ara axbaratining bundaq zor diqqitini qozghidi?

Uyghur ata balining xelq meydanigha tiklen'gen, qurban tulumning maw zédong bilen körüshken heykili aldida olturghan körünüshi. 2015-Yili 16-aprél, xoten.

Xitay hökümiti yéqinqi bir qanche hepte ichide Uyghur rayonining xoten wilayitide “Meydani müjmel” dégendek sewebler bilen 97 neper yerlik emeldarni jazalidi. Emma bularning ichide bir kent sékrétarining wezipisidin élinish sewebi eng diqqet qozghighan weqelerning birige aylandi. Bu weqe néme üchün xelq'ara axbaratta ghulghula qozghaydu?

Xoten wilayetlik yéza kadirlirini bashqurush rehberlik ishxanisining 9‏-aprél élan qilghan uqturushida körsitishiche, jélil metniyaz “Siyasiy meydani müjmel, bayriqi roshen bolmasliq, diniy zatlarning aldida tamaka chékishke jür'et qilalmasliq” dégen sewebler bilen jazalan'ghan.

Biraq xotenning bir xilwet kentidiki bu weqe birdinla xelq'ara axbarat wasitilirining diqqet nuqtisigha aylinip qaldi.

Jélil metniyazning mesilisining “Washin'gton pochta géziti”, “Nyu-york waqti géziti”, en'gliye “Musteqilliq géziti”, xongkong “Jenubiy junggo etigenlik pochta géziti” qatarliq nopuzluq xelq'ara gézit-zhurnallarning diqqet nuqtisigha aylinip qélishidiki halqiliq amil, uning jazalinish sewebidur.

“Washin'gton pochta géziti” élan qilghan bu heqtiki xewiride, jélil metniyazning jazalinishi “Da'irilerning shinjangda bolupmu xotenning öz ichige alghan Uyghur medeniyiti küchlük rayonlarda öz iradisini téngishtek radikal tedbirlerni alghanliqining ipadisi” dégen.

“Nyu-york waqti géziti” ning xewiride, jélil metniyazning mesilisi “Sehiye da'iriliri tamaka chékish medeniyiti chongqur yiltiz tartqan xitayda tamakini chekleshke yüzliniwatqan mezgilde yüz berdi” dep körsetken. En'gliye “Musteqilliq géziti” ning xewiride bolsa, Uyghurlarning “Yerlik örp-aditide chonglar yaki diniy zatlarning aldida tamaka chékish hörmetsizlik” dep qarilidighanliqi bildürülgen.

Bezi közetküchilerning qarishiche, esli bashqilarning aldida tamaka chekmeslik bir xil edep exlaq, bir xil terbiye. Emma jélil metniyazning tamaka chekmiding, dep jazalinishi ijtima'iy qa'idini zorluq küch bilen buzushtur.

Kanadada turushluq xitay öktichi, “Junggo démokratiye fronti” ning re'isi shéng shö xanim mundaq deydu: “Emeliyette bu weqe shu jayning bir xil noqul örp-aditi, medeniyiti, turmush aditi emes. U yene bir xil edep-exlaq. Esli uning (jélil metniyaz) herikiti turmushtiki maxtashqa tégishlik bir ipade. Biraq u hazir buning eksiche mushu herikiti üchün jazalandi we qanun'gha jawabkarliqqa tartildi. Buning özi tüp négizidin bir xil ijtima'iy adetke zorluq küch bilen buzghunchiliq qilishtur.”

Yene bezi közetküchilerning qeyt qilishiche, bu weqe xitay da'irilirining milliy mesilide özige bolghan ishenchning ajizliqini körsitip béridu. Gérmaniye “Xeter astidiki xelqler jem'iyiti” ning re'isi ulrix dél'i'us mundaq deydu: “Bu ularning milletler mesiliside özige bolghan chongqur ishenchsizlikini körsitidu. Buning manga bergen tesiri, pütün xitaylarda Uyghurlargha nisbeten héchqandaq ishench qalmighan. Uyghurlar u meyli partiyelik bolsun-bolmisun, yerlik hökümet xadimi yaki saqchi bolsun we yaki 2, 3‏-tebiqe puqra bolsun, xitaylar sherqiy türkistanda bashqa milletlerge haqaret qiliwatidu, dégen apet xaraktérlik signal béridu.”

Ulrix dél'i'us yene, eger xitay hökümiti özidiki bu ishenchsizlikni yengmise, uning milletler inaqliq siyasiti tamamen meghlup bolidighanliqini bildürdi.

Uning qarishiche, jélil weqesi Uyghurlarning xitay bilen muresse qilip, özining eng eqelliy kimlikini saqlap qélishqa razi bolsimu, biraq xitayning buninggha yol qoymaywatqanliqini ipadilep bergen.

Déli'us mundaq deydu: “Gherbning neziride bu weqedin érishken qiziqarliq chüshenchisi, xitaylarning Uyghur mesiliside xitay kompartiyesi we xitay hökümiti bilen birge Uyghurlargha ishenmeydighanliqini ögendi. Shuning bilen birge, Uyghurlar héch bolmisa özining eng eqelliy kimliki we diniy étiqadini saqlap qélishni arzu qilsimu, biraq ularning bu eqelliy nersilerdin waz kéchishke mejburliniwatqanliqini kördi. Uyghurlar bezi mesililerde muresseliship, sherqiy türkistandiki hayatni qoghdashni xalaydu. Biraq bu ular waz kéchidighan nersilerni chéki bar. Chünki, kimlik, diniy étiqad we a'ilidin waz kéchilse, mewjut bolup turghuni bolmaydu. Bu weqe Uyghur xadimlar, kompartiye ezalirining we Uyghur hökümet xadimlirining öz kishilikidin waz kéchishining melum chéki körsitidu.”

Halbuki, kanadadiki xitay öktichi shéng shöning qarishiche, bu weqe xelq'ara axbaratning zor diqqitini qozghishidiki tüp seweb, xotendiki bu weqening irqiy buzghunchiliq xaraktéridur.

U mundaq deydu: “Xitay kompartiyesining bu qilmishi éghir binormal bolup, u eng eqelliy jem'iyet qa'idiliridin halqip ketti. Uning bu qilmishi uning yoshurun éngidiki irqiy buzghunchiliq qilish xahishini körsitip béridu. U emeliyette shu jaydiki jem'iyetke, shu jayning eng asasi qatlimi-kent ahalisi we jem'iyet qurulmisini yoqitishi, uninggha qattiq zerbe bérishi, bu bir xil irqiy buzghunchiliq herikitidur. Elwette bundaq qilmish xelq'ara jem'iyetni bi'aram qilidu.”

Biraq en'gliye “Musteqilliq géziti” ning xewiride körsitishiche, xotendiki yerlik da'iriler jélil metniyazni jazalighanliqini aqlap, “U partiye sékrétari bolush süpitide diniy esebiylik idiyesige qarshi turush kürishige yétekchilik qilishi kérek. Bolmisa, rayondiki esebiy küchlerning tehditige taqabil turmighan bolidu” dégen.

Xoten wilayitining bir kadirlar rehberlik ishxanisi 9‏-aprél élan qilip, xoten wilayiti miqyasida 97 neper kadirgha chare körgenlikini élan qilghan. 68 Nepiri Uyghur, 29 nepiri xitay kadirni öz ichige alghan bu 97 neper kishining biri xoten nahiye aznabazar kentining sékrétari jélil metniyaz idi.