Җәнубий уйғур районидин зор санда әмгәк күчи йөткәш көзәткүчиләрниң инкаслирини қозғиди

Мухбиримиз меһрибан
2018.01.10
eshincha-emgek-kuchi-xitay-ustaz.jpg Уйғур дияридики җоңтәй гуруһиниң мәлум завутиға орунлаштурулған қәшқәр, хотәндин кәлгән уйғурларға хитай устаз техника өгәтмәктә. 2017-Йили сентәбир.
ts.cn

Хитай даирилири 2018-йили уйғур дияриниң җәнубидики 3 вилайәт вә бир областни мәркәз қилип, хитай өлкә шәһәрлири, уйғур дияриниң шималидики вә биңтуәндики завут-карханиларға йөткәп ишқа орунлаштурулидиған йеза ешинча әмгәк күчлирини 2 милйон 700 миң адәм қетимдин ашуридиғанлиқини елан қилди. Хитай даирилири буниңға изаһат берип, бу уйғур районидики ишсизлиқ нисбитини төвәнлитип, җәмийәт муқимлиқини яхшилашқа асас салиду, дегән. Әмма хитай вәзийитини йеқиндин көзитип келиватқан анализчиларниң қаришичә, даириләрниң уйғурлар зич олтурақлашқан җәнубий уйғур диярида бу тәдбирни қоллиниши, хитай һөкүмитиниң сиясий вә иқтисадий мәнпәәтини чиқиш қилинған болуп, буниң уйғурларға елип келидиған әң яман ақивити, уларниң әрзан әмгәк күчигә айлиниши вә өз маканлирида шалаңлаштурулуши икән.

Уйғур аптоном район даирилири 9-январдики хәвиридә, 2018-йили шәһәр-базарлардики 460 миң кишини йеңидин ишқа орунлаштуруш, йезилардики әмгәкчиләрдин 2 милйон 700 миң адәм қетимдин артуқ йөткәп ишқа орунлаштуруш пиланини елан қилди. Хитайниң “шинҗаң гезити” ниң хәвиридә, мәзкур пиланниң хитай дөләт рәиси ши җинпиң оттуриға қойған “бир бәлвағ бир йол” истратегийәсиниң еһтияҗи үчүн йолға қоюлидиғанлиқи тәкитләнди.

Мәзкур хәвәрдә, 2018-йили уйғур аптоном райониниң йезилиридики ешинча әмгәк күчлиридин 2 милйон 750 миң адәм қетим йөткәп ишқа орунлаштуруш пиланиниң, алдинқи йилларда елип берилған қәшқәр, хотән вилайәтлириниң шәһәр-йезилиридики артуқ әмгәкчиләрни тәшкиллик йөткәп ишқа орунлаштуруш пилани вә лайиһисини техиму кеңәйтиш икәнлики илгири сүрүлгән. Хәвәрдә: “мәмликәтлик истатестикида намратлиқ тизимликигә киргүзүлгән 22 еғир намрат наһийәдики архип турғузулуп карта беҗирилгән намратлардин әмгәк иқтидари, ишқа орунлишиш вә игилик тикләш арзуси барларни мәркәзләштүрүп, аптоном район ичидә район һалқип йөткәп ишқа орунлаштуруш, ички өлкиләр вә биңтуәнгә йөткәп ишқа орунлаштуруш көлимини тәртиплик кеңәйтиш хизмитини әмәлийләштүрүшни мәқсәт қилған” дейилгән.

Мәзкур хәвәр хәлқара иҗтимаий алақә учур вастилирида тарқалғандин кейин чәтәлләрдики уйғур зиялийлири арисида җиддий инкас қозғиди. 

Америка аләм қатниши идарисиниң алий инженери доктор әркин сидиқ әпәнди 9-январ сәйшәнбә күни әтигән бу хәвәрни көргәндин кейин, көңлиниң бәкла биарам болғанлиқини билдүрди. 

Әркин сидиқ әпәнди йәнә хитай һөкүмитиниң мәзкур пиланини тәнқидләп: “бу хитай һөкүмитиниң хәлқарада үзлүксиз қаттиқ тәнқидкә учраватқан, йезилардики яш уйғур қиз-оғуллирини ‛ешинча әмгәк күчи‚ намида әрзан әмгәк күчи қилип йөткәш сияситиниң йәниму кеңәйтилиши, уйғурлар нопусини өз земинида шалаңлаштуруш вә уйғур әвладлирини тил-мәдәнийәт җәһәттин ассимилятсийә қилиш истратегийәсиниң әмәлийлишиши” деди.

Чәтәлләрдики хитай вәзийәт анализчилиридин нюйорк шәһәр университетиниң сиясий пәнләр профессори хитай мәсилилири тәтқиқатчиси доктор шамиң әпәндиниң қаришичә, уйғур яшлирини нишан қилған мундақ зор сандики йеза әмгәк күчини хитай өлкә шәһәрлири вә шималий уйғур районидики хитай көчмәнләр райониға йөткәп орунлаштуруши, даириләрниң иқтисадий мәнпәәттин көрә, районниң муқимлиқини сақлаштин ибарәт сиясий еһтияҗидин түзүлгән пилан дейиш мумкин.

Профессор шамиң әпәнди мундақ деди: “алди билән чоң җәһәттин алғанда нөвәттә хитай һөкүмити сиясий вә иқтисадий җәһәттин тәңла тәһдиткә дуч келиватиду. Нөвәттә хитай коммунист һөкүмити сиясий вә иқтисадий җәһәттики һоқуқни системилиқ һалда мәркәзләштүрмәкчи һәм бу җәһәттики һәрқандақ тосалғуни рәһимсизлик билән сүпүрүп ташлимақчи. Буниңда хитай рәиси ши җинпиңниң йеқинлиридин ваң чисәнниң ‛иқтисадий тәрәққиятни илгири сүрүш үчүн көчүрүп, йөткәп орунлаштуруш хизмитини техиму тез, техиму қаттиқ қоллуқ билән елип бериш керәк‚ дегән сөзини нәқил елиш мумкин. Йеза нопуслирини тәшкиллик һалда йөткәп орунлаштуруш сиясити илгирики йилларда хитай өлкә-шәһәрлиридә йүргүзүлгинидиму худди бүгүнки күндә уйғурларни ‛ешинча әмгәк күчи‚ намида йөткигәнгә охшаш мәҗбури йүргүзгән иди. Демәк хитай һөкүмити һазир хитайниң иқтисадий вә сиясий җәһәттики кризисини аталмиш ‛бир бәлвағ бир йол истратегийиәси‚ ни капаләткә игә қилиш намида һәл қилмақчи. Шуңа һазир йезилардики деһқанларни ‛ешинча әмгәк күчлирини йөткәп ишқа орунлаштуруш‚ намида, терилғу йәрлиридин мәҗбури айриветиштәк бу хил бу сиясәтни уйғур, тибәт қатарлиқ хитай болмиған милләтләргиму мәҗбури йүргүзүватиду”.

Шаһ миң әпәнди йәнә хитай һөкүмитиниң җәнубий уйғур дияридики уйғурларни нишан қилишидики сәвәб һәққидиму тохталди.

Шамиң әпәнди: “нөвәттә, бу хил йөткәш сияситиниң нуқтилиқ һалда җәнубий уйғур дияридики йезилардики деһқанларға, болупму яш әмгәк күчлирини нишан қилишидики сәвәб, уйғур райониниң муқим, тинч вәзийитини бәрпа қилиш вә буни нөвәттә йүргүзүватқан бир йол бир бәлвағ сиясий вә иқтисадий тәрәққият пиланидики һалқилиқ мәсилә дәп билгәнликидин. Улар бир тәрәптин бу җайдики уйғур нопусини ‛ешинча әмгәк күчи‚ намида хитай өлкә, шәһәрлиридики вә шималий уйғур дияридики биңтуәнниң деһқанчилиқ мәйданлири һәм хитай завут-карханилириға әрзан әмгәк күчи қилип йөткәватиду. Йәнә бир тәрәптин хитай ичкири өлкә-шәһәрлиридики хитай пуқралириға қарита чегра районға ярдәмгә кәлсәңлар юқири мааш юқири турмуш капалитигә игә болисиләр, дегән тәшвиқатни күчәйтип, уйғур диярида милләтләр арилаш олтурақлашқан вәзийәтни шәкилләндүрүп, йәрлик уйғурларниң нопусини йәниму шалаңлаштуруш вә бу арқилиқ муқимлиқ вәзийитини бәрпа қилиш мәқситигә йәтмәкчи”.

Әмма шаһ миң әпәнди йәнә хитай һөкүмитиниң милләтләрни арилаштуруп олтурақлаштуруш сияситиниң яман ақивитиниму агаһландурди.

Униң қаришичә, уйғур деһқанлирини терилғу йәрлиридин айриветиш, уйғур яшлирини өз мәдәнийәт муһитидин айриветиш, уйғурларниң йәрлиригә хитай көчмәнлирини йөткәп келиш сиясити йәрлик уйғурлар тәрипидин, “йәр-байлиқлиримиз хитай көчмәнлири тәрипидин игиливелинди, уйғурлар өз земинидин айрилип ассимилятсийә қилинишқа учраватиду” дегән наразилиққа учриса, хитай өлкә-шәһәрлиридә ишсизлиқ барғанчә еғирлишиватқан нөвәттики вәзийәттә, ишсиз қалған хитай пуқралирида йөткәп келингән уйғур қатарлиқ хитай болмиған милләтләргә қарита өчмәнлик туйғуси күчийидиған вәзийәт шәкиллинип милләтләр арисидики зиддийәт техиму күчийидикән.

Чәтәлләрдики уйғур паалийәтчилиридин дуня уйғур қурултийиниң японийәдики вәкили илһам мәхмут әпәндиму уйғурлар зич олтурақлашқан җәнубий уйғур районидики уйғур яшлирини мәркәз қилип, уйғурларни “ешинча әмгәк күчи” намида икки милйон адәм қетимдин артуқ йөткәшниң пүтүнләй хитай һөкүмитиниң мәнпәәти үчүн болуватқан истратегийилик пилан икәнликини билдүрди. У, бу пиланниң уйғурларға елип келидиған ақивитиниң уйғурларни өз йәрлиридә нопусини шалаңлаштуруш, уйғур яшлирини өз мәдәнийәт әнәнисидин айриветиш вә ахири уйғур миллитини ассимилятсийә қилиш сияситини әмәлийләштүрүш икәнликини тәкитлиди.

Хитай даирилириниң 9-январдики хәвиридә йәнә, 2017-йили уйғур аптоном районидин хитай өлкилиригә йөткәп орунлаштурулғанлар сани 20 миң 859 адәм икәнлики, йезилардики ешинча әмгәк күчи намида йөткәлгәнләрниң 2 милйон 750 миң адәм қетим икәнлики тилға елинған.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.