Jérriy shi:“Xitaydiki ‛terbiyelesh merkezliri‚ de zadi némiler boluwatidu?”

“Terbiyelesh merkizi” namida Uyghurlar diyarining herqaysi jaylirida mewjut boluwatqan türme sheklidiki mu'esseselerning yéqindin buyan gherb dunyasidiki bir qisim nopuzluq axbarat wasitiliride “Yighiwélish lagéri” dep atilishi hemde gitlér gérmaniyesi zamanisidiki jaza lagérlirigha oxshitilishi sewebidin barghanséri köp kishilerning bu témigha qiziqiwatqanliqi melum. Halbuki xitay hökümitining uchur menbesini qattiq qamal qilishi hemde bu xil “Terbiyelesh merkezliri” din yénip chiqqan kishilerning tolimu az bolushi, yene kélip bu kishilerning u jaylarda némilerni körgenliki heqqide tashqi dunyagha söz qilish imkanining bolmasliqi seweblik uning ichki qismigha da'ir uchurlar tolimu cheklik bolup kelgen idi.

Amérikidiki birleshme agéntliqning muxbiri jérriy shi imzasida yéqinda élan qilin'ghan zor hejimlik maqale ene shu xil boshluqni toldurghan yene bir emgek bolup qaldi hemde dunyadiki köpligen axbarat wasitiliride köchürüp bésildi. Bolupmu u ziyaret qilghan qazaqistan puqrasi ömürbékning “Terbiyelesh merkizi” de ötküzgen hayati heqqide axbarat sahesige éytqanliri tunji bolup radiyomiz Uyghur bölümide anglitilghandin kéyin jérriy shining qelimide yene bir qétim metbu'atqa chiqip yéngidin bir zor ghulghuligha seweb bolghan. Buning bilen amérikidiki anglighuchilar sani eng köp bolghan radiyolardin “Döletlik ammiwi radiyo” si mexsus jérriy shi bilen radiyo söhbiti ötküzgen.
“Döletlik ammiwi radiyo” sining xadimi ari shapironing sahibxanliqidiki bu söhbette u aldi bilen xitayning gherbidiki musulmanlar rayonida, yeni Uyghurlar diyarida köplep quruluwatqan “Terbiyelesh merkezliri” de milyondin artuq kishining qamaqta ikenlikini, ularning her küni jiddiy halda “Ménge yuyush” we “Idiye özgertish” xizmiti bilen meshghul boluwatqanliqini sözlep ötti.

Jérriy shi shuningdin kéyin söz élip, zémin jehette hindistanning yérimigha toghra kélidighan Uyghurlar diyarining xitay üchün bekmu muhim orun ikenlikini, chünki u jayda ghayet zor miqdarda tebi'iy bayliq zapisi barliqini, emma yerlik xelqning xitaydin ayrilip chiqip kétishni arzu qilishi seweblik xitay hökümitining “Tömür musht” arqiliq idare qilish siyasitini ijra qiliwatqanliqini bayan qildi. Uning pikriche, xitay hökümiti Uyghurlar diyaridiki “Esebiylik” we “Bölgünchilik” amillirini tügitish üchün shu jaydiki yerlik kishilerning idiyesini tüptin özgertip chiqishni qarar qilghan hemde mektep bilen qamaqxana bir gewdileshken mu'esseselerni qurup chiqqan. Nöwette bolsa mushu jaylarda milyonlighan kishilerning oy-pikrini pütünley özgertip chiqish jiddiy dawam qilmaqta iken.

Jérriy shi Uyghurlar diyaridiki türmide sekkiz ayni ötküzgen ömürbékning sergüzeshtige asasen uning bir sayahet shirkitide ishligenliki we “Kishilerning xitaydin qéchip, ottura sherqqe bérishigha yardemleshken” dégen guman bilen so'al-soraqqa duch kelgenlikini, shuningdek uning qazaqistan puqrasi bolushigha qarimay “Terbiyelesh” ke élip kétilgenlikini, uning bu jayda üch hepte “Qayta terbiye” alghanliqini bayan qildi.

Jérriy shi bu “Terbiyelesh merkezliri” ning hem türme hem psixikiliq bésim orni bolushtek alahidiliki heqqide soralghanda bu jaylargha qamalghan kishilerning diniy étiqadini we milliy kimlik chüshenchisini yoqitish, shuningdek ulargha xitay dölitige bolghan “Wetenperwerlik” we “Sadaqet” tuyghusini singdürüsh üchün mejburiy yosunda toxtimastin qizil naxsha oqush, sho'ar towlash, üzünde yadlash, shu arqiliq ulargha xitay kompartiyesining neqeder “Ulugh” ikenliki, bu namrat rayondiki xelqqe xitay kompartiyesining qandaq yaxshi ishlarni qilip bergenliki, islam dinining bolsa qanchilik xeterlik ikenliki dégenlerni singdürüshke urunuwatqanliqini sözlep berdi.

Halbuki, jérriy shi ömürbékning kechürmishi asas qilin'ghan zor hejimlik axbarat esirini yézish jeryanida xitay da'iriliridin bu xil “Terbiyelesh merkezliri” heqqide so'al sorighan. Emma xitay da'iriliri Uyghurlar diyarida bu xildiki mu'esseselerning mewjutluqini inkar qilghan hemde barliq az sanliq milletlerning bashqa xitay puqralirigha oxshashla asasiy qanundiki heq we hoquqlardin toluq behrimen boluwatqanliqini éytqan. Yene beziler bolsa buning xitayning “Ichki ishliri” ikenlikini, xitay hökümitining hazir mezkur rayonda “Milletler ittipaqliqi” ornitish, namratliqni tügitish we ijtima'iy muqimliq berpa qilish üchün ejir qiliwatqanliqini tilgha alghan.

Söhbet jeryanida jérriy shi ömürbékke oxshash san jehette tolimu az bolghan bu kishilerning deslep özlirining “Terbiyelesh merkezliri” diki qabahetlik kechürmishlirini axbarat sahesige ashkarilashtin ensirigenlikini, emma xitay da'iriliri ularning wetendiki uruq-tughqanlirini tamam ashu xildiki “Terbiyelesh merkezliri” ge élip ketkendin kéyin emdi tartishqudek héchnersining qalmighanliqini hés qilip bu ishlarni tashqi dunyagha ashkarilashni qarar qilghanliqini, buning tolimu dana bir qarar bolghanliqini sözlep berdi.

Washin'gton shehiridiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchi nuri türkel bu xildiki “Terbiyelesh merkezliri” heqqide pikir qilip, buning yéngi hadise emeslikini, emma buning qabahitidin Uyghurlar we tashqi dunyaning oyghinishi lazimliqini alahide tekitlidi.

Melum bolushiche, nöwette Uyghurlar diyaridiki “Terbiyelesh merkizi” namida mewjut boluwatqan yighiwélish lagérliri xitay hökümitining xelq'arada köz-köz qiliwatqan “Térrorluqqa qarshi turush” herikitini emeliyette “Din'gha, milliy til-yéziqqa we milliy kimlikke qarshi urush” qa aylandurushidiki bir muhim wasite bolmaqta iken.