Җов байден һөкүмити хитай йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиққа қандақ тақабил туриду?

Хитай һөкүмити тәрипидин уйғурларға йүргүзүлүватқан ирқий қирғинчилиққа нөвәттики җов байден һөкүмитиниң қандақ тәдбир қоллинидиғанлиқи күчлүк диққәт нуқтиси болмақта. Хитай һөкүмитиниң районда мисли көрүлмигән сақчи дөлити қуруш билән биргә, уйғурларни лагерға қамаш, қейин-қистақ қилиш, системилиқ басқунчилиқ қилиш, мәҗбурий туғмас қилиш қатарлиқларни өз ичигә алған түрлүк вәһшийликләр билән шуғуллиниватқанлиқиға даир пакитлар кәң ашкарилиниватқан бир шараитта американи дәрһал һәрикәткә өтүшкә чақиридиған бесимләрму күчәйди. Биз җов байдин һөкүмитиниң уйғур ирқий қирғинчилиқиға қандақ тақабил туруши мумкинлики һәққидә америка хәлқаралиқ дини әркинлик комитетиниң комиссари нурий түркәл вә америкадики нопузлуқ тәтқиқат органлиридин “ранд тәтқиқат институти” ниң тәтқиқатчиси доктор сикот һеролд әпәндиләрни зиярәт қилдуқ.

Нурий түркәл әпәнди дини әркинлик комитетиниң җов байдин һөкүмитидин хитайниң ирқий қирғинчилиқиға тақабил туруш үчүн чиқирилған бир қисим мәвҗут қанун-тәдбирләрни вә җаза тәдбирлирини давамлаштурушни вә шундақла һәрқайси иттипақдаш дөләтләр биләнму һәмкарлишип, бу мәсилини хәлқаралаштурушни тәләп қиливатқанлиқини ейтти. У йәнә бу һәқтики тәпсилатларниң йәнә давамлиқ көрүлүватқанлиқини ейтти.

Доктор сикот һеролд әпәндиму америка байден һөкүмитини бу мәсилидә хитай үстидики бесимни ашуриду, дәп қарайдиғанлиқини ейтти. У мундақ деди: “мәнчә байдин һөкүмити хитайниң уйғурларни лагерға қамаш, балиларни ата-анилиридин айриш вә дини зулумлирини тохтитиш һәққидә күчлүк бесим тәшкилләшкә һәрикәт қилиду. Бирақ буниңға хитайниң қандақ инкас қайтуридиғанлиқини пәрәз қилиш қейин”

Сикот һеролд америка җов байдин һөкүмитиниң бәлким һәрхил җаза тәдбирлири вә 2022-йиллиқ бейҗиң қишлиқ олимпикини байқут қилиш арқилиқ буниңға қарши туруши мумкинликини ейтти. У мундақ деди:

“көпинчә һалларда ирқий қирғинчилиқ йүз бериватқан орунға биваситә берип ярдәм қилиш мумкин болмай кәлгән, чүнки ирқий қирғинчилиқ билән шуғуллиниватқан һакимийәтләр буниңға рухсәт қилмайду вә улар қиливатқанлирини инкар қилиду. Шуңа бундақ әһвалда җаза тәдбирлири вә хәлқаралиқ әйибләшләр арқилиқ бесим ишлитишкә тоғра келиду. Мәнчә һазир диққәт қозғайдиған бир васитиләрниң бири болса 2022-йиллиқ бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисини байқут қилиш. Нурғун паалийәтчиләр вә пикир рәһбәрлириму буни тилға еливатиду. Мәнму бейҗиң қишлиқ олимпикигә қарши зор көләмдә наразилиқ һәрикәтлири қозғилидиғанлиқи вә уни ‛бейҗиң ирқий қирғинчилиқ мусабиқиси‚ дәп тамғилаш һәрикәтлири йүз бериду, дәп қараймән. Мәнчә америка һөкүмитиму мушундақ васитиләрни қоллиниши мумкин”.

Америка президенти җов байдин президент болуштин авалла районда болуватқанларни ирқий қирғинчилиқ, дәп баһалиған. Ундин башқа йеңи ташқи ишлар министири антоний билинкинму өзиниң буни ирқий қирғиничилиқ дәп қарайдиғанлиқини бир қанчә қетим тәкитлигәниди. Шундақ болсиму йеқинда “америка ентерпрайз аммиви сиясәт тәтқиқат институти” мутәхәссислири байден һөкүмитини уйғур қирғинчилиқини етирап қилиштин ваз кәчмәсликкә чақирған бир мақалисидә “байден һөкүмити хитайниң милйонлиған уйғурға қарши йүргүзгән һәрикитини ‛ирқий қирғинчилиқ‚ дәп тонуш, яки уни инкар қилиш мәсилисидә гаңгирап қеливатқанлиқи мәлум” дегән җүмлини қолланғаниди. Бу сөз чәтәлләрдики уйғур җамаитиниң күчлүк диққитини қозғиди. Нурий түркәл әпәнди болса өзиниң буниңға қошулмайдиғанлиқини, американиң “ирқий қирғинчилиқ” диягнозини йәңгиллик билән чиқармайдиғанлиқи әскәртти. У “американиң ‛вәһшийликләрни баһалап йәкүн чиқириш‚ басқучи қанун вә дәлилләргә тайинип туруп чиқирилиду, бундақ назук мәсилиләрдә арқиға чекиниш америка қанунлириниң етибариға зәрбә бериду, бундақ иш америка тарихида көрүлүп бақмиған” деди.

Нурий түркәл әпәнди байдин һөкүмитиниң вәзипә тапшурувалғиниға техи бир айчә болғанлиқини, уларниң тәдбир бәлгилишигә вақит берилиши керәк, деди. У мундақ деди: “ирқий қирғинчилиқ йәкүни елан қилинғандин кейин, әмдики мәсилә униңға қандақ тәдбир қоллиништур. Бу һакимийәт техичә шәкиллиниш басқучида. Шуңа уларниң дәрһалла һәрикәткә өтүши мумкин әмәс, улар алди билән керәклик пиланларни түзүши вә бир истратегийә бәлгиләп чиқиши керәк”.

Сикот һеролд әпәндиму сөһбитимиздә ташқи ишлар министири билинкиниң аллиқачан хитай ирқий қирғинчилиқ қиливатиду, дегән йәкүнни тәләппуз қилиш арқилиқ өз мәйданини ипадиләп болғанлиқини, шуңа бу қарарниң һөкүмәт ичидә қайта баһалиниватқан болушини еһтималдин узақ, дәп қарайдиғанлиқини тәкитлиди. Бирақ у америка вә хәлқара җәмийәт һазирғичә ирқий қирғинчилиқ йүз бериватқан нәқ шу вақитниң өзидә тосиялмай кәлгәнликидәк бир әпсуслинарлиқ әмәлийәт барлиқиниму әскәртип туруп америка байдин һөкүмитиниң чоқум буниңға хәлқаралиқ һәмкарлиқ асасида җаваб қайтуруши мумкинликини билдүрди. У мундақ деди: “2008-йили хитай һөкүмити суданниң дарфурда қирғинчилиқ қилишини қоллиғанда униңға қарши зор хәлқаралиқ бесим шәкилләндүрүлгән иди. Мән уйғур мәсилисидиму мушундақ һәрикәт қоллиниши мумкин, дәп қараймән. Билгиниңиздәк хитай билән америка аллиқачан интайин қейин гео-истратегийәлик риқабәт ичидә. Хитай хәлқара тәртипни қайтидин йезишқа урунуватиду, америкиниң шерик системисини бузушқа тиришиватиду, хоңкоңдики демократийәни йоқитиватиду, хитай ичидики тибәт, моңғул вә фалунгуң муртлириғиму зәрбә бериватиду. Һиндистан билән урушуватиду, японийә вә австралийәни җазалаватиду. Америка вә униң иттипақдашлири тақабил турушқа тегишлик мәсилиләр интайин көп болуш билән биргә, хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан инсанийәткә қарши җинайити вә ирқий қирғинчилиқи булар ичидики әң муһими вә кишини әң ғәзәпләндүридиғинидур. Шуңа мән бу мәсилидә җов байден һөкүмити хитайға бесим пәйда қилидиған хәлқаралиқ һәмкарлиқ тәшкилләйду, дәп қараймән.”

Дәрвәқә 22-феврал күни америка ташқи ишлар баянатчиси нәд прайс ахбарат елан қилиш йиғинида америкиниң хитай пәйда қиливатқан хирисларға хәлқаралиқ һәмкарлиқ арқилиқ җаваб қайтуридиғанлиқини тәкитлиди. У сөзидә “шинҗаң, тибәт яки хитайниң башқа җайлирида йүз бериватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичилики, хоңкоңдики аптономийәниң дәпсәндә қилинишиға кәлсәк, биз америкиниң һәрвақит демократик қиммәт қарашлири үчүн дәс туридиғанлиқини тәкитләймиз. Демократик қиммәт қаришимизни давамлиқ қоғдаймиз. Биз илгириму күчлүк орунда туруп риқабәт пиринсипи арқилиқ хитайға қандақ тақабил туридиғанлиқимизни вә буниң үчүн иттипақдашлиримиз вә һәмкарлашқучилиримиз билән йеқиндин һәмкарлишидиғанлиқимизни билдүргән. Мана бу бизниң төт дөләт һәмкарлиқи-‛Quad‚ билән қиливатқан ишимизниң мәқситидур. Бизниң явропадики иттипақдашлиримиз вә шериклиримиз билән қиливатқан ишимизму, һинди-тинч окяндики иттипақдашлиримиз вә шериклиримиз билән хитайға күчлүк позитсийәдә болуш үчүн қиливатқан ишимизму дәл мушу мәқсәтни көзлигән” деди.