Jow baydén hökümiti xitay yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqqa qandaq taqabil turidu?

Xitay hökümiti teripidin Uyghurlargha yürgüzülüwatqan irqiy qirghinchiliqqa nöwettiki jow baydén hökümitining qandaq tedbir qollinidighanliqi küchlük diqqet nuqtisi bolmaqta. Xitay hökümitining rayonda misli körülmigen saqchi döliti qurush bilen birge, Uyghurlarni lagérgha qamash, qéyin-qistaq qilish, sistémiliq basqunchiliq qilish, mejburiy tughmas qilish qatarliqlarni öz ichige alghan türlük wehshiylikler bilen shughulliniwatqanliqigha da'ir pakitlar keng ashkariliniwatqan bir shara'itta amérikani derhal heriketke ötüshke chaqiridighan bésimlermu kücheydi. Biz jow baydin hökümitining Uyghur irqiy qirghinchiliqigha qandaq taqabil turushi mumkinliki heqqide amérika xelq'araliq dini erkinlik komitétining komissari nuriy türkel we amérikadiki nopuzluq tetqiqat organliridin “Rand tetqiqat instituti” ning tetqiqatchisi doktor sikot hérold ependilerni ziyaret qilduq.

Nuriy türkel ependi dini erkinlik komitétining jow baydin hökümitidin xitayning irqiy qirghinchiliqigha taqabil turush üchün chiqirilghan bir qisim mewjut qanun-tedbirlerni we jaza tedbirlirini dawamlashturushni we shundaqla herqaysi ittipaqdash döletler bilenmu hemkarliship, bu mesilini xelq'aralashturushni telep qiliwatqanliqini éytti. U yene bu heqtiki tepsilatlarning yene dawamliq körülüwatqanliqini éytti.

Doktor sikot hérold ependimu amérika baydén hökümitini bu mesilide xitay üstidiki bésimni ashuridu, dep qaraydighanliqini éytti. U mundaq dédi: “Menche baydin hökümiti xitayning Uyghurlarni lagérgha qamash, balilarni ata-aniliridin ayrish we dini zulumlirini toxtitish heqqide küchlük bésim teshkilleshke heriket qilidu. Biraq buninggha xitayning qandaq inkas qayturidighanliqini perez qilish qéyin”

Sikot hérold amérika jow baydin hökümitining belkim herxil jaza tedbirliri we 2022-yilliq béyjing qishliq olimpikini bayqut qilish arqiliq buninggha qarshi turushi mumkinlikini éytti. U mundaq dédi:

“Köpinche hallarda irqiy qirghinchiliq yüz bériwatqan orun'gha biwasite bérip yardem qilish mumkin bolmay kelgen, chünki irqiy qirghinchiliq bilen shughulliniwatqan hakimiyetler buninggha ruxset qilmaydu we ular qiliwatqanlirini inkar qilidu. Shunga bundaq ehwalda jaza tedbirliri we xelq'araliq eyibleshler arqiliq bésim ishlitishke toghra kélidu. Menche hazir diqqet qozghaydighan bir wasitilerning biri bolsa 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini bayqut qilish. Nurghun pa'aliyetchiler we pikir rehberlirimu buni tilgha éliwatidu. Menmu béyjing qishliq olimpikige qarshi zor kölemde naraziliq heriketliri qozghilidighanliqi we uni ‛béyjing irqiy qirghinchiliq musabiqisi‚ dep tamghilash heriketliri yüz béridu, dep qaraymen. Menche amérika hökümitimu mushundaq wasitilerni qollinishi mumkin”.

Amérika prézidénti jow baydin prézidént bolushtin awalla rayonda boluwatqanlarni irqiy qirghinchiliq, dep bahalighan. Undin bashqa yéngi tashqi ishlar ministiri antoniy bilinkinmu özining buni irqiy qirghinichiliq dep qaraydighanliqini bir qanche qétim tekitligenidi. Shundaq bolsimu yéqinda “Amérika éntérprayz ammiwi siyaset tetqiqat instituti” mutexessisliri baydén hökümitini Uyghur qirghinchiliqini étirap qilishtin waz kechmeslikke chaqirghan bir maqaliside “Baydén hökümiti xitayning milyonlighan Uyghurgha qarshi yürgüzgen herikitini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep tonush, yaki uni inkar qilish mesiliside ganggirap qéliwatqanliqi melum” dégen jümlini qollan'ghanidi. Bu söz chet'ellerdiki Uyghur jama'itining küchlük diqqitini qozghidi. Nuriy türkel ependi bolsa özining buninggha qoshulmaydighanliqini, amérikaning “Irqiy qirghinchiliq” diyagnozini yenggillik bilen chiqarmaydighanliqi eskertti. U “Amérikaning ‛wehshiyliklerni bahalap yekün chiqirish‚ basquchi qanun we delillerge tayinip turup chiqirilidu, bundaq nazuk mesililerde arqigha chékinish amérika qanunlirining étibarigha zerbe béridu, bundaq ish amérika tarixida körülüp baqmighan” dédi.

Nuriy türkel ependi baydin hökümitining wezipe tapshuruwalghinigha téxi bir ayche bolghanliqini, ularning tedbir belgilishige waqit bérilishi kérek, dédi. U mundaq dédi: “Irqiy qirghinchiliq yeküni élan qilin'ghandin kéyin, emdiki mesile uninggha qandaq tedbir qollinishtur. Bu hakimiyet téxiche shekillinish basquchida. Shunga ularning derhalla heriketke ötüshi mumkin emes, ular aldi bilen kéreklik pilanlarni tüzüshi we bir istratégiye belgilep chiqishi kérek”.

Sikot hérold ependimu söhbitimizde tashqi ishlar ministiri bilinkining alliqachan xitay irqiy qirghinchiliq qiliwatidu, dégen yekünni teleppuz qilish arqiliq öz meydanini ipadilep bolghanliqini, shunga bu qararning hökümet ichide qayta bahaliniwatqan bolushini éhtimaldin uzaq, dep qaraydighanliqini tekitlidi. Biraq u amérika we xelq'ara jem'iyet hazirghiche irqiy qirghinchiliq yüz bériwatqan neq shu waqitning özide tosiyalmay kelgenlikidek bir epsuslinarliq emeliyet barliqinimu eskertip turup amérika baydin hökümitining choqum buninggha xelq'araliq hemkarliq asasida jawab qayturushi mumkinlikini bildürdi. U mundaq dédi: “2008-Yili xitay hökümiti sudanning darfurda qirghinchiliq qilishini qollighanda uninggha qarshi zor xelq'araliq bésim shekillendürülgen idi. Men Uyghur mesilisidimu mushundaq heriket qollinishi mumkin, dep qaraymen. Bilginingizdek xitay bilen amérika alliqachan intayin qéyin géo-istratégiyelik riqabet ichide. Xitay xelq'ara tertipni qaytidin yézishqa urunuwatidu, amérikining shérik sistémisini buzushqa tirishiwatidu, xongkongdiki démokratiyeni yoqitiwatidu, xitay ichidiki tibet, mongghul we falun'gung murtlirighimu zerbe bériwatidu. Hindistan bilen urushuwatidu, yaponiye we awstraliyeni jazalawatidu. Amérika we uning ittipaqdashliri taqabil turushqa tégishlik mesililer intayin köp bolush bilen birge, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan insaniyetke qarshi jinayiti we irqiy qirghinchiliqi bular ichidiki eng muhimi we kishini eng ghezeplendüridighinidur. Shunga men bu mesilide jow baydén hökümiti xitaygha bésim peyda qilidighan xelq'araliq hemkarliq teshkilleydu, dep qaraymen.”

Derweqe 22-féwral küni amérika tashqi ishlar bayanatchisi ned prays axbarat élan qilish yighinida amérikining xitay peyda qiliwatqan xirislargha xelq'araliq hemkarliq arqiliq jawab qayturidighanliqini tekitlidi. U sözide “Shinjang, tibet yaki xitayning bashqa jaylirida yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichiliki, xongkongdiki aptonomiyening depsende qilinishigha kelsek, biz amérikining herwaqit démokratik qimmet qarashliri üchün des turidighanliqini tekitleymiz. Démokratik qimmet qarishimizni dawamliq qoghdaymiz. Biz ilgirimu küchlük orunda turup riqabet pirinsipi arqiliq xitaygha qandaq taqabil turidighanliqimizni we buning üchün ittipaqdashlirimiz we hemkarlashquchilirimiz bilen yéqindin hemkarlishidighanliqimizni bildürgen. Mana bu bizning töt dölet hemkarliqi-‛Quad‚ bilen qiliwatqan ishimizning meqsitidur. Bizning yawropadiki ittipaqdashlirimiz we shériklirimiz bilen qiliwatqan ishimizmu, hindi-tinch okyandiki ittipaqdashlirimiz we shériklirimiz bilen xitaygha küchlük pozitsiyede bolush üchün qiliwatqan ishimizmu del mushu meqsetni közligen” dédi.