Uyghur molla-ölimaliri qurghan jumhuriyet

Obzorchimiz abduweli ayup
2020.11.13
sherqiy-turkistan-islam-jumhuriyiti.JPG Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti yighini. (Xongkongda xitayche neshr qilin'ghan “Sherqiy türkistan musteqilliq herikiti” namliq kitabtin élindi)
RFA/Qutluq

Bügün 12-noyabir, Uyghurlarning molla-ölima dahiysi sabit damollam qatarliqlarning rehberlikide 1933-yili birinchi jumhuriyet, yeni sherqiy türkistan islam jumhuriyitini qurghan kün. Bu jumhuriyet dunya tarixida molla-ölimalar qurghan tunji démokratik dölet bolup, padishahliq omumlashqan musulman dunyasida prézidént döletke simwolluq qilidighan, bash ministir hökümetni saylighuchi xelqqe wakaliten bashquridighan tüzüm qollan'ghan. Sabit damollam bash wekil, xojaniyaz haji jumhur re'is déyilgen. Jumhur re'is dégenlik xelqning béshi dégenlik bolidu. Bu jumhuriyetning 30 maddiliq asasi qanuni tüzüp chiqilghan.

Birinchi jumhuriyet qurulghan qeshqerde sabiq sowét ittipaqi, en'gliyening konsulxaniliri we shiwétsiyening wakaletchi organliri bar idi. Dölet rehberlirimiz ularning bixeterlikige kapalet élan qilghan, ular bilen diplomatik alaqe ornitishqa tirishqan. Mesilen, xojaniyaz haji en'gliye padishahigha mektup yollighan, shiwétsiye din tarqatquchilirining basmixanisi bilen hemkarliship gézit-zhurnal neshr qildurghan, hökümetning arxip-matériyallirini tüpletken, höjjet we permanlirini basturghan.

Birinchi jumhuriyet qurulghanda asasi qanunda kishilerning pikir, étiqad, yighilish, saylash we saylinish hoquqigha kapaletlik qilin'ghan. Dölet puli basturulghan we pasport tarqitilghan. Shu dewrde shiwétsiyening qeshqer, yarkent, yéngisarda we kuchada turushluq xristi'an din tarqatquchiliri erkin pa'aliyet qilghan. Ularning mektep, doxturxana we chérkawliri normal pa'aliyetni dawam qilghan. Shiwétsiyelik din tarqatquchilar sherqiy türkistan jumhuriyiti bash qomandani we milliy mudapi'e ministiri mehmut muhiti hayati xewpte qélip wetendin ayrilishqa mejburlan'ghandin kéyin qoghdashsiz qélip shéng shisey teripidin chégradin qoghlap chiqirilghan.

Birinchi jumhuriyet döletning idé'ologiye asasini islamiyet, azadiyet (erkinlik), adalet we uxuwet (qérindashliq) dégen töt sözge yighinchaqlighan. Bu töt sözge mujessem bolghan idiye dunyadiki démokratik jumhuriyetlerning hemmiside oxshimighan shekilde mewjut. Mesilen, bügünki jumhuriyet tüzümining idiyewi asasi barliqqa kelgen firansiyede nechche qétim qan tökülüp, xelq qayta-qayta qozghilip qurghan jumhuriyetning asasi erkinlik, barawerlik we qérindashliq bolghanidi.

Birinchi jumhuriyetning pikriy asasi bolghan islamiyet sherqiy türkistandiki gholluq xelqning alla bilen bolghan munasiwitini eks etküzse, azadiyet, adalet, qérindashliq déginimiz puqra bilen döletning, puqra bilen hökümetning we puqra bilen puqraning munasiwitini izahlaydu. Puqralarning azadiyiti, yeni hörlüki hökümet teripidin qoghdilidu. Puqraning azadiyiti herqandaq bahane bilen dexlige uchrisa yaki hökümet perqliq jins, qowm we pikirdiki kishilerning hörlükini himaye qilishta perqliq yol tutsa, adil heriket qilmisa, xelq hökümettin musteqil ishleydighan sotqa erz qilishqa hoquqluq dep chüshinishke bolidu.

Birinchi jumhuriyet qurulghanda belgilen'gen islamiyet, azadiyet, adalet we qérindashliq dégen bu töt prinsip téximu keskin, muresse qilghusiz we ixtilapsiz shekilde ayetler arqiliq delillen'gen. Birinchi jumhuriyetni qurghan ölimalar démokratik tüzümning prinsiplirini ayetler bilen heqliqleshtürgen. Jumhuriyet rehberliri kolléktip chüshken resimning ikki teripidiki ayetler süre nisadin élin'ghan bolup:

“Shübhisizki, alla silerni amanetlerni igisige qayturushqa, kishiler arisida höküm qilghanda adaletlik bolushqa buyruydu. Alla silerge nesihet qilghan ishlar némidégen yaxshi! alla heqiqeten (sözünglarni) anglap turghuchidur (ishinglarni) körüp turghuchidur. (Süre nisa 58-ayet)” dégen ayet neqil qilin'ghan. Bu arqiliq sherqiy türkistan dölitining hakimiyet pirinsipining adalet ikenliki qeyt qilin'ghan. Buningdin döletning dini barliq dinlarni qoghdaydighan terepsiz adalet dégen chüshenchini xulasilesh mumkin.

Birinchi jumhuriyetning asasi qanunida üch hoquq ayrilghan bolup, millet mejlisi qanunlarni tüzüshke, ministirlarni testiqlashqa, qararlarni kéngesh qilishqa mes'ul. Ministirlardin tüzülgen hökümet qanunning ijra qilinishigha, döletning qanun boyiche bashqurulushigha, xelqning türlük mejburiyetlerni ötep, her xil heq we erkinliklerdin behrimen bolushini qoghdashqa mes'ul. Sot bolsa puqra bilen puqra, puqra bilen hökümet we perqliq memuriy birlikler arisida körülgen qanunsizliqlargha höküm qilishqa mes'ul. Qanun chiqirish, qanunni ijra qilish we qanun boyiche höküm qilishtin ibaret üch hoquqning bir-birini tizginlesh pirinsipining asasi adalet bolup, bu qur'ani kerimining süre nehildin élin'ghan, dölet gérbining astigha yézilghan munu ayet bilen delillen'gen: “Alla heqiqeten (kishiler arisida) adil bolushqa (barliq xelqqe), yaxshiliq qilishqa, xish-eqribalargha sile-rehim qilishqa buyruydu. Qebih (söz-heriketler) din yaman ishlardin we zulum qilishtin tosidu, nesihetni qobul qilsun dep alla silerge pend-nesihet qilidu. (Süre nehl 90-ayet)”

1933-Yili 12-noyabir Uyghurlarning jahan körgen ölimasi, abduqadir damollamning yaramliq izbasari sabit damollam we uning pikirdash, qurdashliri qurup chiqqan jumhuriyet shu dewrdiki musulman dunyasi emdila anglashqa bashlighan bir yéngi tüzüm idi. Bu döletning élan qilghan asasi qanuni, yolgha qoyghan diplomatiyesi, emelge ashurghan démokratik prinsipliri, we besh ayliq mewjutluq jeryanidiki siyasetlirige qaraydighan bolsaq Uyghurgha yéngi bir döletchilik tepekkuri ata qilghanliqi melum bolidu. Shunga 1944-yili ikkinchi qétim qurulghan jumhuriyetmu ejdad izidin méngip birinchisidin téximu mukemmel bir jumhuriyetni qurup chiqqan. Tunji qétimliq tejribining sharapiti bilen ikkinchi jumhuriyet kéyinkilerge dölet qurushning ulini hazirlap, minglighan kishilerni démokratik ang, zamaniwi tepekkur we yéngiche bilim bilen yétishtürüp chiqqan. Shunga ikkinchi jumhuriyette sherqi türkistan azadliq teshkilati, inqilabchil yashlar teshkilati we xelq inqilabi partiyesige oxshash partiye-guruhlar qurulup siyasiy küchler köp qutuplashqan.

Sélishturidighan bolsaq Uyghurlardin bashqa milletlerde mollilarning jumhuriyet qurushi 1979-yili boldi. Mollilardiki jumhuriyetchilik pikiri padishahliq tüzümide yashawatqan iranda emelge ashti. Uyghur molla-ölimlar jumhuriyet qurghandin 56 yil kéyin iranda mollilar démokratik dölet qurdi. Iranda qurulghan bu döletning ismimu islam jumhuriyiti déyildi. Emma döletning ismi islam bolghan bolsimu bügün bu dölet islamning rohigha emes telwilikning erwahigha simwol bolup qaldi. Hazirqi iran dunyada insanni dargha ésish, tirik kömüsh qatarliq insanliqqa zit jazalarni yolgha qoyup islamgha qara sürkeshte awan'gartlardin bolup qaldi. Iraqning molla-ölimaliri 2014-yili xelipilik qurup jahaletlik zamandin qalghan qul bazirini eslige keltürdi, qarshi pikirliklerni dargha asti, hetta esirlerni otta köydürüp jazalidi. Mushularni oylighanda Uyghur ölimalar 87 yil burun yetken tepekkur pellisining ehmiyiti téximu gewdilinidu.

Uyghurlardek jumhuriyet qurghan molla ejdadliri bolmighan qoshna milletlerge qarisaq, ularning démokratiyeni hezim qilishta qanchilik qiyniliwatqanliqi, qandaq qanliq bedellerni tölewatqanliqi köz aldimizda turuptu. Qoshnimiz afghanistan we iraqqa amérikadin import qilin'ghan démokratik jumhuriyet tüzümi, erkin saylam ularni memnun qilmaqta yoq, téximu éghir weyranliq we perishanliqqa sörep kirmekte, chünki ularda bizdek molla-ölimaliri özi chüshinip, özi emelge ashurghan démokratik tüzüm bolup baqqan emes.

Birinchi jumhuriyetni qurghan Uyghur molla-ölimalar achqan yol üzülüp qalghini yoq. Kommunist xitay sherqiy türkistanni 1949-yili 13-öktebir istila qilghandin kéyinmu Uyghur ölimalar qoralliq qarshiliq, pikiri taqabilliq we dindiki ilgharliqning bayraqdarliri boldi. Mesilen, xitay islahatqa yol achqanda qeshqerde til-téxnikom mektipi qurghanlar ablimit damollam bashchiliqidiki qeshqer ölimaliri boldi. 2012-Yildin kéyinki ana tilni qoghdash dolqunida artuch, xoten, ghulja, aqsu we korla ölimaliri eng aktip awaz qoshti.

Uyghurlarning qedimki qurultay en'enisini jumhuriyet tüzümining iptida'iy shekli déyishke bolidu. Uyghurlar islamgha muyesser bolghandin kéyin kéngesh tüzümining bolghanliqini “Qutadghubilik” tin bayqaymiz. Qurultay we kéngesh bügün déyiliwatqan parlaméntning bixliri déyishke bolidu. Yüsüp xas hajipning döletning textini üch putluq qilip teswirlishini bügünki üch hoquqning ayrilish pirinsipigha teqqaslash mumkin. Uyghur döletchilik en'eniside jumhuriyetchilikning bixliri eslidinla mewjut bolghachqa Uyghur mollilar tarixta dunya tereqqiyatining alida méngip jumhuriyet tüzümini yolgha qoyushi tasadipiyliq emes. Uning üstige Uyghur mollilar zamaniwi penni ma'aripni yolgha qoyushningmu bashlamchiliri bolghan. Ular wetinimizde penni ma'aripning asasini qurup chiqqan. Mesilen, qeshqerde medrisilerning mektep qilin'ghanliqi, qaghiliqta dangliq tébabetchi we muderris tejellining öyide ximiye tejribisi ishligenliki xatirilen'gen. Bundaq en'enining seweblik, xitay islahatqa mangghan yillarda qeshqerde ablimit damollamning bashchiliqida dunyawi chong tillar we zamaniwi téxnikilarni ögitidighan mektep qurulghanliqimu esla heyran qalarliq emes.

“Yol birawning mangghanliqini körsitidu” deydu mehmut qeshqeri. Bügün biz molla bowilar qurghan jumhuriyetni xatiriliginimizde, ular berpa qilghan yoldin pexirlinimiz. Ular teshebbus qilghan zamaniwi ma'arip, zamaniwi tüzüm we ular otturigha qoyghan tereqqiyatqa uyghun idé'ologiyeni mulahize qilghinimizda bizning bundin kéyinki mangidighan yolimiz aydinglishidu. Xuddi bundin 87 yil burun Uyghurlar ichidiki molla alim, ilim ehli we tepekkur sahiblirining mangghan yoli milletning istiqbaligha chiragh yaqqandek, bügünki ölimalarning zaman'gha uyghun, tereqqiyatqa mas, dunyawi yüzlinishke jipsilashqan tebligh wez we teshebbuslirimu milletni shundaq yoruqluqqa bashlaydu dep ishinimiz.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.