12-Noyabir jumhuriyet bayrimining qimmiti we ‍uni ammiwiylashturush

1933- We 1944-yili qurulghan ikki qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyetlirining rehberliri we herbiy ofitsérliri kirishtürülgen süret.

12-Noyabir jumhuriyet bayrimimiz kélish aldida turidu. Bayramni qandaq ötküzüsh her qaysi Uyghur teshkilatlar terpidin békitilgen boyiche yillardikige oxshash orunlashturulghan bolushi mumkin. Elwette, bayramda yillardin buyan bolidighan siyasiy pa'aliyetlerge warisliq qilish zörür. Halbuki, mezkur bayramni téximu ammiwiy, téximu meniwiy we a'iliwiy qimmetke ‍ige qilish üchün bez yéngiliqlarnimu sinap béqish kérek. Chünki ejdatlardin miras qalghan bu mubarek bayramda zimistandiki choghdek yarqin qimmetler bar.

1933-Yili we 1944-yili qeshqer we ghulja shehride ejdatlar tikligen ay-yultuzluq bayraq, girib we marshimiz ata qilghan iptixarni muhajirette a'ilelerge, qelblerge qandaq yiltiz tartquzimiz? yilda bir qilidighan bayramni siyasiy sehnilerge, namayishlargha we yighinlargha tashlap qoymay ammiwiylashturush, turmushlashturush, köngüllerge téximu yéqin qilishning amali barmu?

Jumhuriyet künimizge oxshash milliy bayramlar milletning kimlikini shekillendüridu. Bayramlarning qutlinishi, qutlash shekillirining ammiwiyliqi, qutlash qizghinliqining kishilerning keypiyatida, heriketliride ipadilinishi milliy kimlikini küchlendüridighan jeryandur.

Bizni muhajirette bashqa musulman milletlardin ayrip turidighini özimizge xas bolghan milliy bayramlirimiz bolup hésablinidu. Bizning muhajirette dawamlashturiwatqan bashqa bayramlirimiz milliy kimlikimizni, kim emeslikimizni tekitlise buning ichidiki jumhuriyet bayrimimiz hörlükke telpün'gen milliy iradimizni, erkinlik üchün jénini tikken ejdatlargha bolghan warisliqimizni, musteqilliq ghayimizni ispatlaydu.

Her qétimliq jumhuriyet künimiz bizge xitay tangghan kimlikini ret qilidighanliqimizni, Uyghurluq kimlikimizni yoqatmaqchi bolghan küchke qarshi tarixta qandaq qozghalghan we ularni qandaq qoghlap chiqirip, qanche ret, qandaq bir dölet qurghanliqimizni eslitidu. Jumhuriyet künimiz bizni padishahliq omumlashqan, démokratik tüzümi téxi emdila bix urghan dewrde qurulghan jumhuriyetimizdin we zamanning aldida méngip, zamaniwiyliqqa masliship dölet qurghan ulugh ejdadimizdin ghururlanduridu. Jumhuriyet künimini bizni 11 yilda “Qan kéchip, hem jan bérip” ikki qétim oxshash künde jumhuriyet qurghan qehrimanlardin pexirlendüridu.

Jumhuriyet künimizde biz dostlar bilen, pishqedem dawagerler we yéngi sepdashlar bilen bilen birlikte muqeddes tupriqimizni zalimdin paklighan bowa we momalarni xatirleymiz, ularning rohigha du'alar qilimiz, ularning izidin méngish iradimizni yangraq shu'alar bilen jakarlaymiz. Shu küni biz jahanda buzghuchi emes qurghuchi, özining zéminida xeqning hakimiyitige yallan'ghuchi emes, özi hakimiyet yaratquchi shanliq ejdatning ewladi bolghanliqimiz bilen ghururlinimiz.

Xosh, eger shehirimizde yéterlik Uyghur bolmisa, Uyghur bolghan teqdirdimu yighilish uyushturulmisa, uyushturulghan teqdirdimu birimizge xop kélip yene birlirimizge xop kelmise, qandaq qilimiz? qilghan pa'aliyetler chong yashtikilerge bizge mas kélip sebiylerge mas kelmise qandaq amal qilimiz? qandaq qilip dölet bayrimimizni qurban we roza héytqa oxshashla öyimizde a'ile boyiche tebrikleshkimu bolidighan, qutlashqa ep bolidighan, her bir Uyghur yalghuz qalghan teqdirdimu ötküzeleydighan bayramgha aylandurimiz?

Menche, her 12-nuyabirda qutlaydighan mubarek bayramni turmushimizgha, a'ilimizge singdürüshning, hayatimizning bir parchisigha aylandurushning yoli mezkur bayramni xuddi qurban héyt, roza héyt we noruzlargha oxshash ötküzüshtur. Bu yol bizni tariximizning qelbige, ejdadlarning shanliq izigha, kelgüsining menzilige yetküzidighan qutluq yol. Buning üchün biz ‍ikki mubarek héytqa we qutluq noruzgha qandaq hazirliq qilghan bolsaq, ularni qandaq kütiwalghan bolsaq, dölet bayriminimu shundaq kütiwélishni adet qilsaq bolidu.

Héytta sangza, quymaq, qéyiqcha sélish aditimiz bar. Méningche, dölet bayrimida qéyiqcha salsaq bolidu. Buning simowulluq menisi bir musteqil döletning hemmeylenni xarapliq déngizidin saqlap qalidighan we hörlük qirghaqlirigha yetküzidighan qéyiq ikenlikige simowul bolalaydu. Bayram küni alahide étilidighan tamaq “Xan éshi” bolsa muwapiq. Chünki xan éshi xanliq dégen sözge baghlinidu. Xanliq déginimiz dölet dégen söz. Dölet bayrimi küni qétiq ichilse menilik bolidu. Chünki tarixta Uyghurning birliship dölet qurushi qétiqning uyushigha oxshitilghan.

Dölet bayrimi künimizde chonglar öz ara yighilishimiz, petilishimiz, didarlishimiz. U küni balilargha alahide sowghat bérimiz. Balilargha her yili 11-ayning birinchi künidin bashlap dölet bayrimiliq arzusini yézishqa dewet qilimiz. Her küni balilar seherde birdin arzu yazidu. Dölet bayrimi küni seherde balilar arzularni arilashturup birni tallaydu. Tallanmay qalghan 11 arzuni yéngi yildin bashlap ayda birdin qandurimiz. Balilar 12-nuyabir künidiki sowghatqa érishmek üchün xalighan bir Uyghurche shi'ér, hékaye yaki bir tarixi shexs heqqide bizge sözlep bérishi kérek. Balilarning dölet bayrimimizda qaysi arzuni yézish toghriliq teyyarliqi arzu yézishqa bashlighan kündin burun bashlansimu, arzular toghriliq ata-ana we dost yaranlargha meslihet salsimu bolidu.

Dölet bayrimi küni yashan'ghanlar, ata-balilar, yashlar, er-ayallar, ashiq-meshuqlarning sowghatlishish küni bolsa bolidu. Sowghatlar kitab bolsa bolushi teshebbus qilinidu. Undin bashqa dölet rehberlirimiz, qehrimanlirimiz, giribimiz, bayriqimiz chüshürülgen xatire boyumlar, dölet marshimizning misraliri chüshürülgen hösin xetler we yaki wetenni eslitidighan her qandaq boyum bolsimu bolidu. Sowghatliqlargha hörlükkke simiwul qilinidighan qush, qanat we peylerning süriti chüshürülgen bolsa téximu menilik bolidu.

Dölet bayrimi künimizde kiyidighan kiyimimiz choqum Uyghurche bolsa ewzel. Öylerni, hoyla aramlarni bayraq we yultuzning renggide sirlashmu bir qutlash bolidu. Undin bashqa bayram künide öy-hojralarni yultuzlarwe aylar bilen bézesh, derize-ishiklerge bayraqlarni ésishmu ehmiyetlik. Dölet bayrimi küni balilarni Uyghurche kiyindürüp ömekleshtürüp irqiy qirghinchliq muziyi, jaza lagéri muziyi dégendek tarixiy orunlarni kezdürüshmu ularda qirghinchiliqqa qarshi tuyghu, chüshenche yétildüridighan mohim purset.

Noruzimiz bizning erep, hindi we yaki bashqa musulman milletlerining ezasi emes türk milletlirining bir parchisi ikenlikimizni jakarlisa, dölet bayrimimiz bizning xitay emeslikimizni, béqindi emeslikimizni we xitayning mustemlikichilikini ten almaydighanliqimizning namayendisidur. Bizning dölet bayriqimiz, giribimiz, marshimizning bolushi bizning bügünla emes, tarixta hem xitay emes sherqi türkistanliq Uyghur ikenlikimizning, bolalighanliqimizning ispati. Shunga kimlikimizni muhajirette saqlap qélish, küchlendürüsh we nurlandurush üchün tarixta musteqilliq jakarlighan künimizni, dölet qurghan deqiqelerni millet boyiche xatirlep turush, janlandurush, her bir a'ile we her bir insanimizning qelbige neqishlesh qilish zörür. Biz uni qilmisaq, uninggha tirishmisaq, heriket qilmisaq ejdatlargha yüz kéleydighan, ewlatlarning chirayigha qariyalaydighan salahéyitimiz bolmaydu.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.