Канада-хитай мунасивәтлириниң тәрәққияти канадалиқ мутәхәссисләрни үмидсизләндүрмәктә

Канада хитай мунасивәтлири мутәхәссисләрниң билдүрүшичә, бундин 25 йил аввал, канада хитайниң демократийәлишишигә чоң үмид билән қариған. Улар хитайниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатидики орни вә дуня сода тәшкилатиға қетилиши хитайниң демократийәлишиш қәдимини тезлитиду, дәп ишәнгән.

Бүгүнки күндә канада хитай мунасивәтлири мутәхәссислири әһвалниң дәл әксичә болуватқанлиқини, 25 йиллиқ тарихниң канада хитайға тәсир көрсәтмәй, бәлки хитай канадаға тәсир көрситидиған бир әһвал шәкилләндүрүватқанлиқини қәйт қилип, канаданиң ташқи ишлар сияситини тәнқид қилмақта.

Мутәхәссисләрниң анализлиридин мәлум болушичә, 1978-йили хитай һөкүмити сиртқа қарита ечиветиш сияситини җакарлиғанда, ғәрб дунясила әмәс, бәлки хитай хәлқиму хитайниң демократийәлишишигә үмид билән қариған. Әмма 80 -йиллардики хитайдики “әҗнәбийликкә қарши туруш” вә “ғәрб роһиниң зәһәрлишигә қарши туруш” һәрикәтлири ечиветиш сияситиниң мәғлуп болидиғанлиқидин дерәк бәргән. Лекин 1989-йилдики “тйәнәнмен вәқәси” ниң оттуриға чиқиши (гәрчә хитай һөкүмити тәрипидин бу вәқә бастурулған болсиму) дуняға хитай хәлқиниң бир партийәлик мустәбит коммунист түзүмини әмәс, бәлки демократийә әркинлик вә инсан һәқлирини күчлүк тәләп қилидиғанлиқини намаян қилған иди.

90-Йилларға кәлгәндә хитай йезиларда демократик сайламни йолға қоюшқа башлиди, хитай хәлқиниң қанун билән идарә қилинишқа болған тәлипи күчийип, хитай һөкүмити бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң пуқраларниң сиясий һоқуқи әһдинамисигә қол қойди вә хитай һөкүмити дуня сода тәшкилатиға ғәлибилик кирди.

Әмма ши җинпиң тәхткә чиқиши билән мустәмликә қилинған уйғур вә тибәт земинлиридики уйғур вә тибәтләрниң һәқ-һоқуқлири техиму қаттиқ бастурулупла қалмай, бәлки хитай миллитигә мәнсуп болған инсан һәқлири паалийәтчилири, адвокатларму бастурулушқа учрап бир бирләп түрмигә ташланди.

Демократийә вә әркинлик хитай коммунист партийисигә болған чоң тәһдит дәп қарилип қаттиқ тәнқид қилинишқа башлиди. Бундин 25 йил аввал канаданиң бейҗиңда турушлуқ баш консулида дипломатлиқ вәзиписини өтигән вә 25 йилдин бери канада брук университетида “ғәрб вә хитай мунасивәтлири” ни тәтқиқ қилип келиватқан доктор чарлез буртон интайин үмидсизләнгәнликини билдүрди.

Чарлез буртон мундақ деди: хитайда һоқуқниң пуқраларға өтүши мумкин болмайла қалмай, бәлки ши җинпиңниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң қанунидики хәлқара пуқралиқ сиясий һоқуқ әһдинамисигә хилаплиқ қилиши вә уни дәпсәндә қилиши бүгүнки дунядики хитай хәлқиниң иҗтимаий қиммәт қариши билән чиқишалмиғанлиқтин бир зораван вә қанхор реҗимни күчләндүрмәктә, шунчә йиллардин бери хитайни җәнубий корейәдәк, яки тәйвәндәк бир системиға кириду дәп үмид қилишим пүтүнләй йоққа чиқти.

Канадалиқ мутәхәссисләр, хитай дөләт системисиниң ғәрбниң күткинидин дәл әксигә қарап меңишиға канада һөкүмитиниң җиддий вә қаттиқ позитсийә тутмай келишиниң көңүлни ғәш қилидиған ақивәтләрни кәлтүрүп чиқириватқанлиқидин нарази болмақта.

Канада мәтбуат хәвәрлиридин мәлум болушичә, хитайниң бәзи канада сиясәтчилирини җәлп қилип, пул арқилиқ уларни өзлириму сәзмигән һалда асанла хитайниң мәнпәитигә уйғун келишимләргә имза қойидиған қилип қойғанлиқи, уларни хитайда бастурулуватқан инсанлар һәқлири һәққидә ағзаки баянлардин башқини қилмайдиған әһвалға чүшүрүп қойғанлиқи көрүлмәктә.

Буниңдин башқа йәнә, гәрчә америка қатарлиқ башқа ғәрб әллири мәхпийәтлик оғрилиған хитай ишпийонлирини җазалап узун муддәтлик түрмә җазаси бәргән болсиму, канада техичә, канаданиң мәхпийәтликни оғрилиған хитай ишпийонлириниң бириниму, канада ханлиқ сақчи даирилириниң узунға созулған пакит издәш сәвәблири түпәйли җаза сәһнисигә елип чиқалмиди.

Доктор. Чарлез буртон бу һәқтә тохтилип мундақ деди: “канада һөкүмитиниң хитайни яхши чүшинидиған мутәхәссисләрни йетиштүрүш мәнбәсини көпәйтишкә көңүл бөлмәслики, хитай пулиниң тәсиригә учрап өзлири билип-билмәй хитайниң пайдисиға ишләватқан сиясәтчиләрни тәкшүрүш вә алдини елиш түзүлмилириниң йоқ болуши бәкму ечинишлиқ. Буларниң һәммисигә сақчи тәрәп вә канада бихәтәрлик идариси йеқиндин диққәт қилиши керәк. Гәрчә хитай һөкүмитиниң канада сиясәтчилиригә өз тәсирини сиңдүрүши қанунсиз болсиму әмма биздә буни чәкләйдиған ениқ бир қанун йоқ. Шуңа канада хитайға қарита юмшақ позитсийәдә болмастин бәлки қаттиқ вә күчлүк бөлиши вә бу мәсилиләргә аит қанун түзүлмиләрни йолға қоюши керәк.”