Чарлис буртон: җустин тредуниң хитай зиярити тәскә тохтайду

Канада университетниң сиясий қанун профессори, бейҗиңда турушлуқ канада әлчиханисиниң сабиқ әлчиси доктор чарлис ортун. 2012-Йили авғуст.

Канада баш министири җустин треду, 30-авғуст күни хитайға қаратқан 8 күнлүк зияритиниң тунҗи бекити бейҗиңға йетип барди.

70 ‏-Йилларда җустин тредуниң дадиси пре треду канада баш министири болуш сүпити билән хитайни зиярәт қилған вә канада, хитай дипломатик мунасивәтлиригә йол ачқан болуп, бу бала тредуниң аридин 40 йилдин артуқ вақит өткән бүгүнки күндә, хитайни тунҗи қетим дөләт дәриҗилик зиярәт қилиши болуп һесаблиниду.

Канада мәтбуатлириниң хәвәрлиридин мәлум болушичә, канада баш министири җустин треду, 30-авғусттин, 7-сентәбиргә қәдәр хитайда зиярәттә болуп, хитай дөләт рәиси ши җинпиң вә баш министир ли кечаңлар билән көрүшиду шундақла хаңҗу шәһиридә өткүзүлидиған санаәтләшкән 20 дөләт алий дәриҗиликләр учришишиға қатнишиду.

Игилинишичә, җустин тредуниң хитайға қаратқан бу қетимқи зияритидә, сода-тиҗарәт, кишилик һоқуқ, хитай билән болған қича импорт вә експортидики чәклимиләрни әмәлдин қалдуруш шундақла 2 йилдин артуқ вақиттин буян, җасуслуқ гумани билән хитай түрмисидә йетиватқан керин гәррат мәсилиси қатарлиқлар ачқучлуқ зиярәт темиси болуп һесаблинидикән.

Йеқинда хитай тәрәп канададин йилиға импорт қилидиған 2 милярд доллар қиммитидики қичиға қарита 1-сентәбирдин етибарән йеңи бәлгилимиләрни йолға қойидиғанлиқини елан қилип, канада қича мәһсулати саһәсидикиләрниң наразилиқини қозғиған иди. Қича канададики 53 миң деһқанниң җаниҗан мәнпәитигә мунасивәтлик муһим експорт мәһсулати болуп, йиллардин буян хитай канада омуми қича миқдариниң 40% ини импорт қилип кәлгән иди.

Канада баш министири җустин тредуниң, дадиси пре треду ечип бәргән, хитай билән болған тарихи йеқинчилиқтин пайдилинип, хитай билән апақ-чапақ сода мунасивити орнатқуси болсиму, әмма хитай билән канада оттурисида сақлиниватқан бәзи мәвҗут мәсилиләр җустин треду башчилиқидики либиралларниң бешини ағритип кәлмәктә.

Канада баш министири җустин тредуниң хитайға қаратқан тунҗи зиярити башлиниши билән, канада мәтбуатлирида, канада, хитай мунасивәтлиригә қарита нурғунлиған мулаһизә мақалилири елан қилинди. Буниң ичидә чарлис буртонниң “йәр шари вә мәктуплар” гезитидә елан қилған, “җустин тредуниң хитай зиярити тәскә тохтайду” сәрләвһилик мақалиси диққәт қилишқа әрзийду.

Чарлис буртон мақалисидә, 90-йилларда сабиқ канада баш министири җен кретиән башчилиқидики бир гуруппа киши хитайға зиярәткә барғанда хитай тәрәп, җен критиәнниң бейҗиң чинхуа университетида нутуқ сөзлишигә рухсәт қилған болсиму, әмма униң сөзини хитай таратқулирида бәрмигәнликини, әмма һазир җустин тредуға унивирситетларда вә яки аммиви сорунларда сөзләш пурсити бериши мумкин әмәсликини, чүнки бүгүнки хитайда, демократийә вә кишилик һоқуқ чүшәнчилири ғәрб лидирлири үчүн бир назук мәсилә икәнликини илгири сүриду.

Чарлис буртонниң қаришичә, хитай билән канада оттурисидики қича импорт вә експортидики келишәлмәслик, хитай тәрәпниң хоңкоңлуқ канадалиқларниң мәнпәәтини қоғдимаслиқи, хитай түрмисидә йетиватқан кәррен гәррат мәсилиси, хитайниң ички қисмидики кишилик һоқуқ мәсилилири шундақла канаданиң җәнубий хитай деңизи мәсилисидики мәйдани қатарлиқ мәсилиләр сәвәбидин, җустин тредуниң хитай зияритиниң ғәлибилик болуши тәскә тохтайдикән.

Биз җустин тредуниң хитайға қаратқан 8 күнлүк дөләт зияритигә немиләрниң көләңгә чүшүрүп туруватқанлиқини билиш мәқситидә, бу мақалиниң аптори чарлис буртонни зиярәт қилдуқ.

Чарлис буртон, хитай йолға қоймақчи болуватқан қича импорт чәклимисиниң канада, хитай сода мунасивәтлиригә шундақла, әркин тиҗарәтниң йолға қоюлушиға интайин чоң тәсир йәткүзидиғанлиқи һәққидә тохтилип мундақ деди: “хитай һөкүмити һечбир сәвәбсизла сентәбирдин етибарән, канада қичисиниң хитайға болған експортини тохтитип қоюш гирдабиға сөрәйдиған бир бәлгилимини йолға қоюшни оттуриға қоюватиду. Канада һәр йили хитайға 2 милярд долларлиқ қича експорт қилиду. Хитай оттуриға қоюватқан канада експорт қилидиған қича тәркибидики керәксиз материяллар 1% дин төвән болуш дегән бәлгилиминиң һечқандақ биологийилик илмий асаси йоқ. Қича канаданиң әң чоң експорт мәһсулатлириниң бири. Бу мәсилә канаданиң хитай билән болған сода мунасивәтлиригә наһайити еғир һалда дәхли тәрз йәткүзиду. Мән хитай канада қичисини өз базарлирида яхши саталмиғанлиқи үчүнла шундақ бир чәклимә қоюватқан болуши мумкин дәп гуман қилимән. Бундақ шараит астида канада қандақ қилип хитай билән әркин сода тиҗаритини йолға қоялайду вә яхши бир сода мунасивити бәрпа қилалайду?”

Хәлқара мәсилиләрдин җәнубий хитай деңизи мәсилисидә, канаданиң хитайни яқлимаслиқи, җустин тредуниң хитай зияритидә ғәлибилик болалмаслиқидики йәнә бир мәсилә икән. Бу һәқтә тохталған чарлис буртон мундақ деди: “җәнубий хитай деңизи мәсилиси оңайлиқчә һәл болидиған бир мәсилә әмәс, бу шундақла канада, хитай мунасивәтлиригә әң зор тосалғу елип келидиған мәсилә. Хитай тәрәп оттуриға қоюватқан 85% деңиз тәвәликиниң хитайға мәнсуп икәнликидин ибарәт қараш, хитай 1982-йили имзалиған, бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң деңиз ‏-окянларни башқуруш әһдинамисигә хилап, шуңа бундақ мәсилиләр мәвҗут әһвал астида җустин тредуниң хитай зияритидин мәмнун болуши натайин.”

“җустин тредуниң хитай зиярити тәскә тохтайду” намлиқ мақалиниң аптори чарлис буртон мақалисидә йәнә нөвәттики хитай вәзийити һәққидә тохтилип, “бу йәрдә көзни юмуп өтүп кәткили болмайдиған мәсилиләр мәвҗут. У болсиму треду қандақ қилип, хитайда йүз бериватқан қорқунчлуқ кишилик һоқуқ мәсилиси, хитайниң дунядики хәтәрлик диктатор дөләтләрдин шималий корейәдин зимбабүвигичә қоллаватқанлиқи шундақла хитайниң җәнубий хитай деңизини өз ичигә алған урушқақ кеңәймичи сияситигә қарши, юқири дәриҗидики иқтисади келишим бәрпа қилалайду? нөвәттә бизниң баш министиримиз җустин треду әпәнди, шерин шекәр, әхлақ пәзиләт асас қилинған йеңи бир хитай, канада иқтисади мунасивәтлирини бәрпа қилишқа тиришиватиду, әмма ши җинпиңниң демократийә вә инсан һәқлири тез пойизи аллиқачан истансидин айрилди. Җустин треду дадиси пиери тредудәк кона муқамни товлап, кона шарапни йеңи ботулкиға қачилашқа тиришмаслиқи керәк” дәп язиду.

Җустин тредуға һәмраһ болуп хитайға барғанларниң ичидә, җустин тредуниң ханими шундақла канаданиң 1-ханими софи треду вә җустин тредуниң 7 яшлиқ қизи әлла тредуларму бар.

Җустин тредуниң хитай зиярити башланған бир пәйттә, канада мәтбуатлирида хитай түрмисидә йетиватқан кәррин гәррат мәсилиси көп тәкитлиниватқан болсиму, әмма хитай түрмисидә йетиватқан һөсәнҗан җелил мәсилисини учритиш тәскә тохтимақта.

Тәпсилатини юқиридики аңлитиштин аңлиғайсиләр.