“Kechlik bazarlar” ning qayta échilishi we bashqilar Uyghur rayonida weziyetning yumshighanliqidin dérek béremdu?

Bir Uyghurning xelq'araliq chong bazar aldidin téléfon sözliship kétiwatqan körünüshi. 2014-Yili 17-séntebir, ürümchi.

Uyghur aptonom rayonluq hökümet 30-noyabir küni béyjingda Uyghur weziyiti heqqide yene bir qétimliq “Axbarat élan qilish yighini” ötküzgen.

Yighinda Uyghur aptonom rayonluq hökümetning bayanatchisi shü güyshang we élijan inayetler söz qilip, Uyghur rayonida “Yémek-ichmek bazarliri keng échilip, xelqning maddiy-meniwiy turmushi janlandi. Bu, rayonda “Kishilik hoquqning kapaletke ige qilin'ghanliqining ispati” dep atighan. Ular sözide yene hujum nishanini amérika bashchiliqidiki xitaygha qarshi gherb döletlirige qaritip: “Bu yerde xitaygha qarshi küchler oydurup chiqarghan‚ irqiy qirghinchiliq‛, ‚mejburiy emgek‛we ‛kishilik hoquq depsendichiliki‚ mewjut emes. Rayonda her millet xelqi erkin, bayashat, bextlik yashawatidu” dégen.

Bu yighinda sözlitilgen atalmish guwahchilar yene: “Uyghur aptonom rayonida her millet xelqining milliy xasliqi, rengdar yémeklik medeniyiti qatarliqlar tereqqiyatqa ériship, bazargha yüzlendi. Kompartiye rehberlikide pul tépip béyish pursetliri yaritildi, kompartiye xelqni bayashat bextlik turmushqa érishtürdi”, dégendek ibariler arqiliq xitay hökümitining siyasitini medhiyeligen.

30-Noyabir we 1-dékabirdiki xitay xewerliride yene, ürümchi, qeshqer, aqsu, shayar, yeken qatarliq sheher we nahiye bazarlirida “Qishliq kechlik bazarlar” ning échiwétilgenliki xewer qilin'ghan. Bu xewerlerde Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari chén chüen'go qatarliq rehberlerning ürümchidiki kechlik bazarda alahide ziyarette bolghanliqi, herqaysi jayliridiki qaynam tashqinliqqa tolghan kechlik bazarlar, her millet xelqining özgiche mezzilik tamaq medeniyitidin hozurlan'ghanliqi, kechlik bazarlarda chiraghlar chaqnap, ademlerning ayighi üzülmigenliki téma qilin'ghan.

Yéqinda xitayche tik-tok, ündidar salonlirida tarqalghan sin körünüshliride yene, ürümchi, qeshqer qatarliq sheherlerde kochilardiki rishatkiliq tosuqlar we saqchi ponkitlirining éliwétilgenliki, ilgiri taqiwétilgen birqisim bazarlarning échiwétilgenliki, bazarlarning kirish éghizidiki kimlik tekshürüsh tosuqliri éliwétilgenliki melum bolghanidi.

Bu sin körünüshliri feysbok, tiwittir qatarliq ijtima'iy alaqe munberliride tarqalghandin kéyin, bu heqte yézilghan inkaslarda “Bu Uyghurlarni nishan qilghan muqimliq tedbirlirining yumshighanliqining bésharitimu? rishatkiliq tosuqlar we saqchi ponkitliridiki birmu-bir kimlik tekshürüsh, somka échip tekshürüshler bikar qilindimu?” dégendek so'allar we bu heqtiki perezler otturigha qoyulghanidi.

Gollandiyediki Uyghur pa'aliyetchiliridin, xitayning ürümchidiki lagérlirining ehwali heqqide xelq'ara munberlerde köp qétim guwahliq bergen lagér shahiti qelbinur sidiq xanim, ziyaritimizni qobul qildi.

U xitayning bu heriketlirini” teshwiqat qilish “Dep atash bilen buning sewebi we xitay da'irilirining yetmekchi bolghan meqsitining özining Uyghurlargha qaratqan “Irqiy qirghinchiliq” siyasitini aqlash ikenlikini otturigha qoydi. Uning qarishiche, bu xil teshwiqat xewerlirining xelq'arada qattiq qarshiliqqa uchrawatqan 2022-yilliq béyjing “Qishliq olimpik” yighini harpisida birdinla köpiyishi diqqet qozghaydiken.

Qelbinur sidiq xanim yene özi 2017-2018-yillarda ürümchide turghan mezgilide öz béshidin ötküzgen Uyghur rayonidiki muqimliq tedbirliri, qattiq nazaret sistémisi we Uyghurlarni birmu-bir tekshürüsh heqqide toxtaldi.

Qelbinur xanim, xitay da'irilirining 2016-yilidin buyan Uyghur rayonida sin körünüshlük nazaret sistémisi we ahalilerning barliq uchurlirini arxiplashturushni yolgha qoyghanliqini, biraq bügünki kün'ge kelgende, bazarlarni keng échiwétip, yollardiki rishatka we tosuqliri shuningdek saqchi ponkitlirini éliwetken halettimu, buning rayondiki omumyüzlük nazaret sistémisining boshighanliqidin dérek bermeydighanliqini bildürdi.

Amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqatchisi zubeyre xanimmu öz qarashlirini otturigha qoydi.

Zubeyre xanimning bildürüshiche, xitayning “Kishilik hoquqni qoghdighanliqi “Heqqidiki teshwiqatliri we qish peslide “Kechlik bazarlar” ning qayta échilghanliqi heqqidiki xewerler da'iriler yasap chiqqan yene bir saxta körünüsh iken.

Zubeyre xanim, Uyghur bazarliri we Uyghur tijaretchilirining weyran qilinishi heqqide toxtilip, bu heqte “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tutqundiki Uyghur tijaretchiliri toghrisida mexsus élan qilghan doklati barliqini bildürdi.

Uning bildürüshiche, ular teyyarlighan doklatta 2016-yilidin 2020-yilgha qeder lagérlargha qamalghan Uyghurlar ichide, hazirgha qeder éniqlan'ghan tijaretchilerningla sani 1000 din ashidiken.

Uning tekitlishiche, xitay hökümitining bu xil teshwiqatliri Uyghur tijaretchiliri türkümlep tutqun qilinip, Uyghur bazarliri weyran qilin'ghan, Uyghurlarni nishan qilghan qatmu-qat nazaret sistémiliri dunyagha ashkarilinip, qattiq eyiblesh obyéktigha aylan'ghan bir mezgilde otturigha chiqqan.

Uning tekitlishiche, xitay hökümitining nöwette Uyghur diyarida kechlik bazarlarning échiwétilgenlikini keng teshwiq qilip, ilgiri ornatqan tekshürüsh ponkitlirini éliwétishi bir tereptin saxta körünüsh yasash arqiliq öz obrazini perdazlashni meqset qilghan bolsa, yene bir tereptin bu, xelq'aradiki eyiblesh we barghanche kücheygen bésimlarning netijisi iken.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.