Американиң сабиқ муавин ташқи ишлар министири кейс крак әпәнди билән сөһбәт

Американиң сабиқ муавин ташқи ишлар министир орунбасар кәйт крак(Keith Krach) җәнубий корейәниң ташқи ишлар министири билән сөһбәттә. 2020-Йили 17-сентәбир, сеул.

Алим: крак әпәнди зияритимни қобул қилғиниңизға көп рәһмәт, программимиз үчүн сизни зиярәт қилғинимдин көп хушалмән.

Крак әпәнди: көп рәһмәт алим. Программаңларға қатнашқинимдин хурсәнмән, қиливатқан барлиқ ишлириңизға тәшәккүр, әлвәттә.

Алим: крак әпәнди, йәһудий қирғинчилиқини хатириләш күни, йәни 27-январ җүмә күни, сиз уйғур ирқи қирғинчилиқиға аит йезилған обзор мақалиңизни көпчилик билән ортақлаштиңиз. Һәр йили хәлқара җәмийәтниң, болупму йәһудий җамаитиниң 1940-йилларда натсистлар германийәсиниң заманида йүз бәргән бу қорқунчлуқ вәқәни хатириләйдиғанлиқини биз һәммимиз билимиз. Бу йәһудий чоң қирғинчилиқини хатириләш наһайити муһим. Дәл мушу күндә уйғур ирқи қирғинчилиқи 6-йилиға қәдәм қойған шу тапта, уйғур ирқи қирғинчилиқини әскә силишиниң әһмийити сизниңчә немә?

Крак әпәнди: чоң қирғинчилиқ күни вә биз ейтқан “һәргиз қайтиланмайду” дегән сөзниң мәниси һәммәйләнгә мәлум, коммунист хитайниң шинҗаңда вә башқа җайларда ‍уйғурларға йүргүзгән ирқи қирғинчилиқи вә башқа аз санлиқ милләтләргә қиливатқини бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң ениқлимиси бойичә ирқи қирғинчилиқ ‍өлчими бойичә җазалинишқа тегишлик. Мениңчә, бу нуқтини әскә салидиған пәйтләр мушу. Буни хатирлитиштин, бу һәқтә сөз қилиштин техиму муһим болғини бу һәқтә бир әмәлий иш қилиш керәк. Бу әмәлий ишларниң бәзилирини мән муавин ташқи ишлар министири болған чеғимда қилған, һазир дипломатийә институтиниң рәиси сүпитидә йәнә бәзилири билән мәшғул болуватимән. Биз бу һәқтә үзлүксиз тиришимиз, мушу нуқтидин алғанда биз йәнила бу ишниң пешидә, чүнки бу (ирқий қирғинчилиқ) һәқиқәтән қабаһәтликтур.

Алим: йәһудий чоң қирғинчилиқи йүз бәргәндин кийин мәйданға кәлгән “һәргиз қайтиланмайду” дегәнгә ишинәмсиз? хәлқара җамаәт “һәргиз қайтиланмайду” дегән бу ибарини қоллиниш арқилиқ йәнә бир ирқи қирғинчилиқниң йүз беришини көрүшни халимайдиғанлиқини изһар қилишқаниди, лекин ирқи қирғинчилиқ қайта-қайта йүз беривәрди. Мәсилән рвандада, дарфурда. Биз йәнә бирмида роһингаларға йүргүзүлгән ирқи қирғинчилиқни һәм көрдуқ, шу тапниң өзидә һәм техичә уйғур ирқи қирғинчилиқиниң давамлишиватқинини көрүватимиз. Шундақ икән, “һәргиз қайтиланмайду” дегән бу ибариниң хәлқара мунасивәтләрдә зади бир мәниси барму йоқ? яки у пәқәтла бир ибариму, халас?

Крак әпәнди: заманимизда униң ипадиләйдиғини ноқул бир ибаридин көп болуши керәк. Лекин теги тәктиидин алғанда у барлиқ җәмийәтниң уни иҗра қилишиға бағлиқ. Мән американиң иқтисадий дипломатийә сияситини йүрүштүрүватқан мәзгилимдә тонуп йәткән бир нәрсә шу болдики, мениңчә болупму америкада биз үчүн қиммәтлик болған демократийә вә әркинлик бар, йәни бу қаримаққа тәбиий вә тәртиплик болмиған иштәк көрүниду, чүнки ишларниң тәбиий тәртипи ‍осал падишаһ, диктатор вә императорларда дәп қарайдиғанларму бар. Биравда ашундақ мустәбит һөкүмранлиқ болидикән, у өзини ирқи қирғинчилиққа башлайду. Шуңа сиз һәр күни бу хил әркинлик үчүн күрәш қилишиңиз керәк.

Шуниң үчүн мениң америка һөкүмити вә хәлқигә болған һөрмитим йүксәк. Дөләт ичидики сиясәтлиримиздә қанчилик қалаймиқанчилиқ көрүлүшидин қәтийнәзәр һөкүмәт хизмәтчилири дөлитимизни сөйидиған кәспи хадимлардур һәм шундақ болушимиз керәк. Лекин уйғур қирғинчилиқиға болған қаршилиқ һәрикитини алсақ, бу мәсилидә барлиқ җәмийәт сәпәрвәрликкә келиши керәк. Сиз билисиз мән 4-июлда дөләтлик телевизорға чиққинимда бу һәқтә тохтимай сөзлидим. Мән кавуту билән бирликтә шинҗаңда йүз бериватқан вәһшийликкә “ирқи қирғинчилиқ” дәп тамға басқан тунҗи һөкүмәт әмәлдари мән. Мән һәм йәнә американиң барлиқ ширкәт мудирийәт вә иҗраийә рәислиригә, университетларниң башқуруш мудирийәтлиригә, вә барлиқ пухрави җәмийәтләрниң һәммисигә хәт яздим. Алди билән, “ирқи қирғинчилиққа аит” пакитларни көрситип уларни сәгәк болушқа үндидим, чүнки мән нәччә қетим аммиви ширкәтниң баш иҗраийә рәиси болған, һәм пурдию университетиниң мудирийитиниң рәиси болғанмән. Әслидә бу һәқтә билмәйтим. Шуниң үчүн тунҗи қилидиған иш башқиларға бу ирқи қирғинчилиқ мәсилисини билдүрүш, иккинчи қилидиған иш, буниңға қарита бир һәрикәт қоллиниш. Мән уларниң тәминләш зәнҗирини тәкшүрүшини, мәҗбурий әмгәктин хали болушини һәмдә уларниң шинҗаңдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә четишлиқ хитай ширкәтлиридин мәблиғини чекиндүрүп чиқишини соридим.

Алим: шу тапниң өзидә сиз әйни чағда йәни сиз муавин ташқи ишлар министири чиғиңизда америка ширкәтлири вә тиҗарәтчилиригә уларниң хитай билән тиҗарәт қилғанда, уларниң уйғур мәҗбурий әмгики вә ирқи қирғинчилиқ билән четишлиқ болуп қилишниң хәтири һәққидә тиҗарәт мәслиһәт уқтуруши тарқатқиниңизни үнүмлүк болди дәп қарамсиз?

Крак әпәнди: мән у уқтурушни нурғун ширкәтләрниң мудирийәт әзалирини ойғатти дәп ойлаймән, мән бу мәсилини йорутқанда уларниң хитайниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә янтаяқ болмаслиқиға қарита бизгә ишәнч бериш мәсулийити вә әхлақи бурчи барлиқи нуқтисидин изаһлидим. Қизиқ болған иш шуки мән апрелда “байлиқ” журнилиға мақалә язғинимда, келәрки қетимқи мудирийәт йиғиниғичә хитайға алақидар җиддий ишларға тақабил туруш пиланиниму йезип чиқиш керәк дедим. Һазир қарайдиған болсам, америкадики мәшһур ширкәтләрниң мудирийәт әзалиридин тартип явропаниң сиртидики вә японийәдики ширкәтләрниң мудирийәт әзалириму хитайға алақидар җиддий ишларға тақабил туруш пиланини түзүветипту. Чүнки улар хитайниң ирқи қирғинчилиқ садир қиливақанлиқини һәм хусуси игиликни бастуруватқанлиқини көриватиду. Улар йәнә хитайниң тәйвәнгә қиливатқан иғвагәрчиликини вә тоқунушниң йошурун күчини көрди. Шуңа улар пилан түзүватиду. Бу ширкәтләрниң нурғунлири русийәниң қанлиқ һәм сәвәбсиз таҗавузчилиқ уруши түпәйли русийәдин йенип чиқип нәччә йүз милярд долларни йоқитип қойған кәчмишни бешидин кәчүрди. Шуңа улар бундақ ишниң тәкрарлинишини халимайду. Бу мәсилә музакирә қилинғанлиқи үчүн нурғун ширкәтләр чеграсини айриватиду, лекин биз маңидиған йол техи узун.

Алим: рәһмәт. Дуня иқтисади мунбири йиғиниға хитай һөкүмити дөләт муавин баш министири лию хени әвәтти. У асаслиқи сөзидә ғәрбниң соғуқ уруш идийәсини ташлиши керәклики, хитайниң улар билән тиҗарәт қилишқа очуқ икәнликини билдүрди. У йәнә американиң хәзинә министири җәннит йәллен билән айрим сөһбәт ‍өткүзүп америка-хитай һәмкарлиқини музакириләшти, вә һәтта уни хитайни зиярәт қилишқа тәклип қилди. Вол кочисидикиләр буниңдин көп һаяҗанлинип кетишти, нурғун ширкәтләр хитайниң үч қамалда турғанлиқини билиду. Әмма улар биз хитайға баралаймиз, улар америкаға мәбләғ салиду, бизму хитайға мәбләғ салалаймиз. Әмди ишлар бурунқидәк изиға чүшидиған болди дәп қараватқандәк қилишиду. Йәни бу нуқтида улар бәк һаяҗанлиниватқандәк туриду. Сиз буларниң һаяҗанлинишини қандақ чүшинисиз? йәни болупму хитай давамлиқ ирқи қирғинчилиқ өткүзүватқан, һәм уларниң өткән үч йилда йүргүзгән ковидни нөлгә чүшүрүш сиясити түпәйли йүз бәргән қорқунчлуқ трагедийәләрдәк пакитлар турсиму, уларниң хитайға беришни халиши вә мәбләғ салмақчи болуватқанлиқлири сизниңчә нормалму?

Крак әпәнди: сиз оттуриға қойған бу нуқта һәқиқәтән қалтис. Биз қиливатқан чоң ишларниң бири хитай һәққидә очуқ-йоруқ болушниң нурини йорутуш, өз нөвитидә, биз өзимизниңму очуқ ашкарилиқниң нурини өзимизгиму йорутушимиз керәк.

Сиз мән йигирмә йилдин бири мән қатнишип келиватқан дуня иқтисад мунбирини тилға алдиңиз, есимдә қилишичә 1999-йили мән уларниң техникида авангарт мукапатиниму ишқилип ашундақрақ бир нәрсигә еришкән. Буни һөкүмәт вә ширкәтләрниң иҗтимаий мәсулийәтни чиқиш қилип тутуп йиғилидиған соруни дәп қарисиңизму болиду. Мән ө‍ткән йилидики язмини йизиштин бурун уларниң тор бетиниң алди-кәйнигә қарап чиқтим. У бир мурәккәп һәммини өз ичигә алған тор бекити икәну әмма һечйәрдә уларниң уйғурларни яки ирқи қирғинчилиққа аит мәзмунни өз ичигә алғинини тапалмидим. Демәк бу, уларниң зиддийәтлик һалға чүшүп қалғинини чүшәндүриду.

Хитайниң тактикиси пул билән индәккә кәлтүрүп қорқутуш вә өч илиш билән мәқситигә йитиш. Мушундақ бир мәшһур мунбәрдә һәрким кишилик һоқуқ тоғрисида сөзлисә, улар аллиқачан сесип болған турса, улар сөзләмду? бу бир хил икки йүзлимичиликтур. Сиз вол кочисини тилға алдиңиз, биз йеқиндила и с җ ширкити вә күнтахтисини тутқа қилип өрнәклик тәтқиқат илип бериш арқилиқ күн тахта тиҗаритиниң 90% тиниң дунядики икки чоң чәклимисиз көмүр енергийә завуди вә уйғур қул әмгики арқилиқ шинҗаңда ишләпчиқирилидиғанлиғи һәққидики тәтқиқатимизни тамамлидуқ. У өрнәклик тәтқиқатта биз диққәт қилған мәсилә хитайниң назарәт дөлитигә айлиниши вә ирқи қирғинчилиқни өткүзүшини мүмкинчиликкә игә қилған хитай ширкәтлиригә мәбләғ салғанлиғидур. Шуңа биз ашундақ ширкәтләрниң қилмишлирини ашкарилашта әң зор тиришчанлиқни көрситиватимиз, нәтиҗидә кишиләр кәйнигә даҗиватиду. Йәни һәқиқәтән шундақ қиливатиду. Уларға тәсир көрситишниң әң үнүмлүк усули уларниң нәқ пул йиғишиға тәсир қилиш. Бу бир җәмийәт характерлик һәрикәт. Миниң университетларни башқуруш мудирийитигә язған хәтлирим “асина” дәп атилидиған бир гуруппа яш оқуғучиларға илһам бопту. Улар нәччә йиллар илгири җәнуби африқида йүз бәргән ирқчилиққа қарши туруш һәрикитидә пәйда болған “мәбләғни чекиндүрүш” модели бойичә иш тутуп хитайдин мәбләғни чекиндүрүп чиқиш һәрикитини барлиққа кәлтүрди. Бу гуруппиниң башлиғучилири яш җумһурийәтчиләр вә яш демократларниң башлиридур. Улар җорҗи тавн университетида бу ишни пүттүрди, калифорнийә университетиниң лос анҗилис шөбисидә, җорҗи вашингтон университети вә башқа нурғун университетларда бу оқуғучилар һәрикити қанат яймақта, мана булар тәсири бар әмәлий ишлардур.

Алим: нурғун уйғурларға нисбәтән бу ирқи қирғинчилиқниң давамлишиватқиниға алтә йил болди. Иккинчи дуня уруши алтә йилниң ичидә ахирлашқан. Лекин уйғурларға нисбәтән бу қабаһәтниң ахири көрүнмәйватиду. Улар болупму диаспорадики уйғур җамаити буниң қанчә узун давамлишидиғинини билмәйду. Улар өзлириниң сөйүмлүк кишилири биләнму алақә қилишалмайду. Уларниң нурғунлири тутулуп кәтти, ғайиб қиливетилди, яки хитайниң җаза лагерлирида өлүп кетишти, бу уйғурлар өзлири үчүн бир үмидниң болушини арзу қилиду, лекин улар реалий яшайду. Шуңа сиз америка һөкүмити яки америка башчилиқидики ғәрб әллириниң уйғур ирқи қирғинчилиқини ахирлаштуруши үчүн немиләрни қилиши керәк дәп қарайсиз? әлвәттә, бу қанчә тиз болса шунчә яхши, зади сизниңчә улар немә қилиши керәк?

Крак әпәнди: мениңчә алди билән хитайниң бәш җ техникисини контрол қилиштәк чоң пиланини мәғлуп қилиш үчүн демократик дөләтләр бирләшмисиниң сағлам торини қуруп чиққанға охшаш мәвқәйимиз охшаш дөләтләрни бирләштүрүшимиз керәк. Чүнки, хитай интайин күчлүк бир сада чиқармақта. Қараң, чех җумһурийити вә фирансийә хитайниң қилмишлирини җазалинишқа тегишлик ирқи қирғинчилиқ дәп җакарлаш арқилиқ бизниң бу мәсилигә тутқан мәйданимизға маслашти. Мана бу тунҗи қәдәмдур. Йәнә башқа бир васитә болса хусуси игиликтики байлиқимиз вә иҗадчанлиқимиздур. Бу һәқтә пәйда болуватқан бисим еғир болуп биз үзлүксиз түрдә өзлириниң тәминләш зәнҗиридә мәҗбурий әмгәкни ишләткән ширкәтләргә давамлиқ бисим қилишни давамлаштуримиз, чүнки бу ширкәтләр үчүн һәм қануни һәм йүз-абройни төкүвелиш җәһәттә хәтәр бардур. Шуңа сода-тиҗарәт саһәси ачқучлуқ нуқта. Униңдин сирт алий мәктәпләрму һәқиқәтән муһим, чүнки уларниң мәбләғ фондлири һәқиқәтән зор болуп улар ‍илим саһәсидики әркинлик вә кишилик һоқуққа көңүл бөлүдиғанлиқи үчүн алий мәктәпләргиму бисим қилишимиз керәк. Шуңа биз юқириқи орунларниң һәммисини бу җәһәттә йиғишимиз керәк. Мениңчә дөләт мәҗлиси “уйғур мәҗбурий әмгики қануни” җәһәттә чоң қәдәм ташлашқа башлиди. Миниң һөкүмәттин өгәнгиним шу болдики бу лайиһәләр мақуллинип болғандин кийин қалди иш пәқәт уларниң иҗра қилинишидур. Мушу нуқтидин алғанда, һәр бир пуқра бу қанунларниң иҗра қилинишиға мунасивәтлик бесимларни қилип туруши керәк.

Алим: вақтиңиз үчүн көп рәһмәт крак әпәнди.

Крак әпәнди: тәшәккүр сизгиму, һәқиқәтән мәмнун болдум.