Amérikaning sabiq mu'awin tashqi ishlar ministiri kéys krak ependi bilen söhbet
2023.02.03

Alim: krak ependi ziyaritimni qobul qilghiningizgha köp rehmet, programmimiz üchün sizni ziyaret qilghinimdin köp xushalmen.
Krak ependi: köp rehmet alim. Programmanglargha qatnashqinimdin xursenmen, qiliwatqan barliq ishliringizgha teshekkür, elwette.
Alim: krak ependi, yehudiy qirghinchiliqini xatirilesh küni, yeni 27-yanwar jüme küni, siz Uyghur irqi qirghinchiliqigha a'it yézilghan obzor maqalingizni köpchilik bilen ortaqlashtingiz. Her yili xelq'ara jem'iyetning, bolupmu yehudiy jama'itining 1940-yillarda natsistlar gérmaniyesining zamanida yüz bergen bu qorqunchluq weqeni xatirileydighanliqini biz hemmimiz bilimiz. Bu yehudiy chong qirghinchiliqini xatirilesh nahayiti muhim. Del mushu künde Uyghur irqi qirghinchiliqi 6-yiligha qedem qoyghan shu tapta, Uyghur irqi qirghinchiliqini eske silishining ehmiyiti sizningche néme?
Krak ependi: chong qirghinchiliq küni we biz éytqan “Hergiz qaytilanmaydu” dégen sözning menisi hemmeylen'ge melum, kommunist xitayning shinjangda we bashqa jaylarda uyghurlargha yürgüzgen irqi qirghinchiliqi we bashqa az sanliq milletlerge qiliwatqini birleshken döletler teshkilatining éniqlimisi boyiche irqi qirghinchiliq ölchimi boyiche jazalinishqa tégishlik. Méningche, bu nuqtini eske salidighan peytler mushu. Buni xatirlitishtin, bu heqte söz qilishtin téximu muhim bolghini bu heqte bir emeliy ish qilish kérek. Bu emeliy ishlarning bezilirini men mu'awin tashqi ishlar ministiri bolghan chéghimda qilghan, hazir diplomatiye institutining re'isi süpitide yene beziliri bilen meshghul boluwatimen. Biz bu heqte üzlüksiz tirishimiz, mushu nuqtidin alghanda biz yenila bu ishning péshide, chünki bu (irqiy qirghinchiliq) heqiqeten qabahetliktur.
Alim: yehudiy chong qirghinchiliqi yüz bergendin kiyin meydan'gha kelgen “Hergiz qaytilanmaydu” dégen'ge ishinemsiz? xelq'ara jama'et “Hergiz qaytilanmaydu” dégen bu ibarini qollinish arqiliq yene bir irqi qirghinchiliqning yüz bérishini körüshni xalimaydighanliqini izhar qilishqanidi, lékin irqi qirghinchiliq qayta-qayta yüz bériwerdi. Mesilen rwandada, darfurda. Biz yene birmida rohin'galargha yürgüzülgen irqi qirghinchiliqni hem körduq, shu tapning özide hem téxiche Uyghur irqi qirghinchiliqining dawamlishiwatqinini körüwatimiz. Shundaq iken, “Hergiz qaytilanmaydu” dégen bu ibarining xelq'ara munasiwetlerde zadi bir menisi barmu yoq? yaki u peqetla bir ibarimu, xalas?
Krak ependi: zamanimizda uning ipadileydighini noqul bir ibaridin köp bolushi kérek. Lékin tégi tekti'idin alghanda u barliq jem'iyetning uni ijra qilishigha baghliq. Men amérikaning iqtisadiy diplomatiye siyasitini yürüshtürüwatqan mezgilimde tonup yetken bir nerse shu boldiki, méningche bolupmu amérikada biz üchün qimmetlik bolghan démokratiye we erkinlik bar, yeni bu qarimaqqa tebi'iy we tertiplik bolmighan ishtek körünidu, chünki ishlarning tebi'iy tertipi osal padishah, diktator we impératorlarda dep qaraydighanlarmu bar. Birawda ashundaq mustebit hökümranliq bolidiken, u özini irqi qirghinchiliqqa bashlaydu. Shunga siz her küni bu xil erkinlik üchün küresh qilishingiz kérek.
Shuning üchün méning amérika hökümiti we xelqige bolghan hörmitim yüksek. Dölet ichidiki siyasetlirimizde qanchilik qalaymiqanchiliq körülüshidin qet'iynezer hökümet xizmetchiliri dölitimizni söyidighan kespi xadimlardur hem shundaq bolushimiz kérek. Lékin Uyghur qirghinchiliqigha bolghan qarshiliq herikitini alsaq, bu mesilide barliq jem'iyet seperwerlikke kélishi kérek. Siz bilisiz men 4-iyulda döletlik téléwizorgha chiqqinimda bu heqte toxtimay sözlidim. Men kawutu bilen birlikte shinjangda yüz bériwatqan wehshiylikke “Irqi qirghinchiliq” dep tamgha basqan tunji hökümet emeldari men. Men hem yene amérikaning barliq shirket mudiriyet we ijra'iye re'islirige, uniwérsitétlarning bashqurush mudiriyetlirige, we barliq puxrawi jem'iyetlerning hemmisige xet yazdim. Aldi bilen, “Irqi qirghinchiliqqa a'it” pakitlarni körsitip ularni segek bolushqa ündidim, chünki men nechche qétim ammiwi shirketning bash ijra'iye re'isi bolghan, hem purdiyu uniwérsitétining mudiriyitining re'isi bolghanmen. Eslide bu heqte bilmeytim. Shuning üchün tunji qilidighan ish bashqilargha bu irqi qirghinchiliq mesilisini bildürüsh, ikkinchi qilidighan ish, buninggha qarita bir heriket qollinish. Men ularning teminlesh zenjirini tekshürüshini, mejburiy emgektin xali bolushini hemde ularning shinjangdiki kishilik hoquq depsendichilikige chétishliq xitay shirketliridin meblighini chékindürüp chiqishini soridim.
Alim: shu tapning özide siz eyni chaghda yeni siz mu'awin tashqi ishlar ministiri chighingizda amérika shirketliri we tijaretchilirige ularning xitay bilen tijaret qilghanda, ularning Uyghur mejburiy emgiki we irqi qirghinchiliq bilen chétishliq bolup qilishning xetiri heqqide tijaret meslihet uqturushi tarqatqiningizni ünümlük boldi dep qaramsiz?
Krak ependi: men u uqturushni nurghun shirketlerning mudiriyet ezalirini oyghatti dep oylaymen, men bu mesilini yorutqanda ularning xitayning kishilik hoquq depsendichilikige yantayaq bolmasliqigha qarita bizge ishench bérish mes'uliyiti we exlaqi burchi barliqi nuqtisidin izahlidim. Qiziq bolghan ish shuki men aprélda “Bayliq” zhurniligha maqale yazghinimda, kélerki qétimqi mudiriyet yighinighiche xitaygha alaqidar jiddiy ishlargha taqabil turush pilaninimu yézip chiqish kérek dédim. Hazir qaraydighan bolsam, amérikadiki meshhur shirketlerning mudiriyet ezaliridin tartip yawropaning sirtidiki we yaponiyediki shirketlerning mudiriyet ezalirimu xitaygha alaqidar jiddiy ishlargha taqabil turush pilanini tüzüwétiptu. Chünki ular xitayning irqi qirghinchiliq sadir qiliwaqanliqini hem xususi igilikni basturuwatqanliqini köriwatidu. Ular yene xitayning teywen'ge qiliwatqan ighwagerchilikini we toqunushning yoshurun küchini kördi. Shunga ular pilan tüzüwatidu. Bu shirketlerning nurghunliri rusiyening qanliq hem sewebsiz tajawuzchiliq urushi tüpeyli rusiyedin yénip chiqip nechche yüz milyard dollarni yoqitip qoyghan kechmishni béshidin kechürdi. Shunga ular bundaq ishning tekrarlinishini xalimaydu. Bu mesile muzakire qilin'ghanliqi üchün nurghun shirketler chégrasini ayriwatidu, lékin biz mangidighan yol téxi uzun.
Alim: rehmet. Dunya iqtisadi munbiri yighinigha xitay hökümiti dölet mu'awin bash ministiri liyu xéni ewetti. U asasliqi sözide gherbning soghuq urush idiyesini tashlishi kérekliki, xitayning ular bilen tijaret qilishqa ochuq ikenlikini bildürdi. U yene amérikaning xezine ministiri jennit yellén bilen ayrim söhbet ötküzüp amérika-xitay hemkarliqini muzakirileshti, we hetta uni xitayni ziyaret qilishqa teklip qildi. Wol kochisidikiler buningdin köp hayajanlinip kétishti, nurghun shirketler xitayning üch qamalda turghanliqini bilidu. Emma ular biz xitaygha baralaymiz, ular amérikagha meblegh salidu, bizmu xitaygha meblegh salalaymiz. Emdi ishlar burunqidek izigha chüshidighan boldi dep qarawatqandek qilishidu. Yeni bu nuqtida ular bek hayajanliniwatqandek turidu. Siz bularning hayajanlinishini qandaq chüshinisiz? yeni bolupmu xitay dawamliq irqi qirghinchiliq ötküzüwatqan, hem ularning ötken üch yilda yürgüzgen kowidni nölge chüshürüsh siyasiti tüpeyli yüz bergen qorqunchluq tragédiyelerdek pakitlar tursimu, ularning xitaygha bérishni xalishi we meblegh salmaqchi boluwatqanliqliri sizningche normalmu?
Krak ependi: siz otturigha qoyghan bu nuqta heqiqeten qaltis. Biz qiliwatqan chong ishlarning biri xitay heqqide ochuq-yoruq bolushning nurini yorutush, öz nöwitide, biz özimizningmu ochuq ashkariliqning nurini özimizgimu yorutushimiz kérek.
Siz men yigirme yildin biri men qatniship kéliwatqan dunya iqtisad munbirini tilgha aldingiz, ésimde qilishiche 1999-yili men ularning téxnikida awan'gart mukapatinimu ishqilip ashundaqraq bir nersige érishken. Buni hökümet we shirketlerning ijtima'iy mes'uliyetni chiqish qilip tutup yighilidighan soruni dep qarisingizmu bolidu. Men ötken yilidiki yazmini yizishtin burun ularning tor bétining aldi-keynige qarap chiqtim. U bir murekkep hemmini öz ichige alghan tor békiti ikenu emma héchyerde ularning Uyghurlarni yaki irqi qirghinchiliqqa a'it mezmunni öz ichige alghinini tapalmidim. Démek bu, ularning ziddiyetlik halgha chüshüp qalghinini chüshendüridu.
Xitayning taktikisi pul bilen indekke keltürüp qorqutush we öch ilish bilen meqsitige yitish. Mushundaq bir meshhur munberde herkim kishilik hoquq toghrisida sözlise, ular alliqachan sésip bolghan tursa, ular sözlemdu? bu bir xil ikki yüzlimichiliktur. Siz wol kochisini tilgha aldingiz, biz yéqindila i s j shirkiti we küntaxtisini tutqa qilip örneklik tetqiqat ilip bérish arqiliq kün taxta tijaritining 90% tining dunyadiki ikki chong cheklimisiz kömür énérgiye zawudi we Uyghur qul emgiki arqiliq shinjangda ishlepchiqirilidighanlighi heqqidiki tetqiqatimizni tamamliduq. U örneklik tetqiqatta biz diqqet qilghan mesile xitayning nazaret dölitige aylinishi we irqi qirghinchiliqni ötküzüshini mümkinchilikke ige qilghan xitay shirketlirige meblegh salghanlighidur. Shunga biz ashundaq shirketlerning qilmishlirini ashkarilashta eng zor tirishchanliqni körsitiwatimiz, netijide kishiler keynige dajiwatidu. Yeni heqiqeten shundaq qiliwatidu. Ulargha tesir körsitishning eng ünümlük usuli ularning neq pul yighishigha tesir qilish. Bu bir jem'iyet xaraktérlik heriket. Mining uniwérsitétlarni bashqurush mudiriyitige yazghan xetlirim “Asina” dep atilidighan bir guruppa yash oqughuchilargha ilham boptu. Ular nechche yillar ilgiri jenubi afriqida yüz bergen irqchiliqqa qarshi turush herikitide peyda bolghan “Mebleghni chékindürüsh” modéli boyiche ish tutup xitaydin mebleghni chékindürüp chiqish herikitini barliqqa keltürdi. Bu guruppining bashlighuchiliri yash jumhuriyetchiler we yash démokratlarning bashliridur. Ular jorji tawn uniwérsitétida bu ishni püttürdi, kaliforniye uniwérsitétining los anjilis shöbiside, jorji washin'gton uniwérsitéti we bashqa nurghun uniwérsitétlarda bu oqughuchilar herikiti qanat yaymaqta, mana bular tesiri bar emeliy ishlardur.
Alim: nurghun Uyghurlargha nisbeten bu irqi qirghinchiliqning dawamlishiwatqinigha alte yil boldi. Ikkinchi dunya urushi alte yilning ichide axirlashqan. Lékin Uyghurlargha nisbeten bu qabahetning axiri körünmeywatidu. Ular bolupmu di'asporadiki Uyghur jama'iti buning qanche uzun dawamlishidighinini bilmeydu. Ular özlirining söyümlük kishiliri bilenmu alaqe qilishalmaydu. Ularning nurghunliri tutulup ketti, ghayib qiliwétildi, yaki xitayning jaza lagérlirida ölüp kétishti, bu Uyghurlar özliri üchün bir ümidning bolushini arzu qilidu, lékin ular ré'aliy yashaydu. Shunga siz amérika hökümiti yaki amérika bashchiliqidiki gherb ellirining Uyghur irqi qirghinchiliqini axirlashturushi üchün némilerni qilishi kérek dep qaraysiz? elwette, bu qanche tiz bolsa shunche yaxshi, zadi sizningche ular néme qilishi kérek?
Krak ependi: méningche aldi bilen xitayning besh j téxnikisini kontrol qilishtek chong pilanini meghlup qilish üchün démokratik döletler birleshmisining saghlam torini qurup chiqqan'gha oxshash mewqeyimiz oxshash döletlerni birleshtürüshimiz kérek. Chünki, xitay intayin küchlük bir sada chiqarmaqta. Qarang, chéx jumhuriyiti we firansiye xitayning qilmishlirini jazalinishqa tégishlik irqi qirghinchiliq dep jakarlash arqiliq bizning bu mesilige tutqan meydanimizgha maslashti. Mana bu tunji qedemdur. Yene bashqa bir wasite bolsa xususi igiliktiki bayliqimiz we ijadchanliqimizdur. Bu heqte peyda boluwatqan bisim éghir bolup biz üzlüksiz türde özlirining teminlesh zenjiride mejburiy emgekni ishletken shirketlerge dawamliq bisim qilishni dawamlashturimiz, chünki bu shirketler üchün hem qanuni hem yüz-abroyni töküwélish jehette xeter bardur. Shunga soda-tijaret sahesi achquchluq nuqta. Uningdin sirt aliy mekteplermu heqiqeten muhim, chünki ularning meblegh fondliri heqiqeten zor bolup ular ilim sahesidiki erkinlik we kishilik hoquqqa köngül bölüdighanliqi üchün aliy mekteplergimu bisim qilishimiz kérek. Shunga biz yuqiriqi orunlarning hemmisini bu jehette yighishimiz kérek. Méningche dölet mejlisi “Uyghur mejburiy emgiki qanuni” jehette chong qedem tashlashqa bashlidi. Mining hökümettin ögen'ginim shu boldiki bu layiheler maqullinip bolghandin kiyin qaldi ish peqet ularning ijra qilinishidur. Mushu nuqtidin alghanda, her bir puqra bu qanunlarning ijra qilinishigha munasiwetlik bésimlarni qilip turushi kérek.
Alim: waqtingiz üchün köp rehmet krak ependi.
Krak ependi: teshekkür sizgimu, heqiqeten memnun boldum.