Dawada kengrigen yollar: üzülmisek ézilmeymiz (1)

2017-Yili bashlan'ghan omumiy tutqun tötinchi yilgha qedem qoyghanda Uyghurda némiler özgerdi? lagérlarning türmilerge, zawutlargha aylinip, tutqunlarning éghir késilgen jinayetchi we chakar ishchilargha aylinishi muhajirette yashawatqan kishilerning keypiyati we oy xiyalida qandaq yéngiliqlarni peyda qildi? Uyghur mesilisining xelq'arada kishilik hoquq depsendichiliki dep tonulushtin milliy qirghinchiliq dep étirap qilinishqa yüzlinishi Uyghurlarda qandaq inkaslarni, teshebbuslarni we texirsiz heriketlerni peyda qildi? bulargha jawab bérish üchün gepni bir qanche hepte burun bashlan'ghan, bügün'giche misali körülmigen namayishtin bashlayli.

2020-Yili 25-dékabir küni istanbuldiki xitay elchixanisi aldida bir tarixi namayish bolup ötti. Bir terepte Uyghur siyasiy erbablar we ulargha egeshken Uyghur awam kök bayraqlarni lepilditip “Sherqi türkistan'gha musteqilliq!” dep sho'ar towlidi. Ularning yan teripide yene bir guruppa Uyghurlar “A'ilemni qoyup ber!” dégen pilakatlarni kötürüp tutqun qilin'ghan a'ile ezaliri üchün namayish qildi. Eng ehmiyetlik yéri, siyasiy dawa sépidiki musteqilliq üchün atlan'ghan yétekchiler shu küni xitay elchixanisi aldigha a'ilisi üchün atlan'ghan namayishchilargha medet bérish üchün kelgen idi.

25-Dékabir perqliq ikki siyasiy qarashitiki Uyghurlarning xitay elchixanisi aldidiki keng qursaqliqi, bir birige körsetken qérindashliq méhri, dawa sépidiki hemnepesliki manga bundin ikki yil burunqi ehwallarni esletti. 2018-Yilning béshida xitay Uyghur wilayetliride lagérlashturushni eng yuqiri pellige yetküzgen idi. Muhajirettiki ‍Uyghurlar arisida zulumgha qarshi erz qilish pikri qaynap tashqili turdi. Beziler a'ilisining sürüshtisini xitaydin qilish, erzni xitay hökümitige qilish, xitaydiki qérindashlarni qoghdash teshebbusini otturigha qoydi. Bu muhajirette qattiq bir meydan munazirige seweb boldi. Bu teshebbuslar xitaygha yélin'ghanliq, xitay hökümitini étirap qilghanliq, dawaning yönilishini musteqil dölet dawasidin kishilik hoquq dawasigha burighanliq dep chüshinildi. Axirida erzler türkiyede teshkillik yézildi, xitaydin bashqa ellerge sunuldi. Her qaysi ellerning prézdéntlirigha xetmu yézilghan boldi, hetta bezi xetler enqerediki her qaysi ellerning elchixanisigha tapshurulghanmu boldi. Shu chaghda istanbuldiki bir teshkilatning rehbiri “Dost düshmen'ge éniq bolsunki, xitaygha erz qilmaymiz, xitaydin héchnéme kütmeymiz!” dep jakarlighan idi. Bu erz qilish dolqunini gogullisaq héch bir xelq'araliq axbaratqa chiqmighanliqi bilindi, belkim héch bir prézdénttin jawapmu kelmigen bolsa kérek.

“A'ilemni qoyup ber” dégen bu pa'aliyetke birer teshkilattin orunlashturush boldimu? yaq. Siyasiy dawa bilen insaniy dawani birleshtürüsh heqqide birer xelq'araliq Uyghur teshkilati yaki xelq'ara sherqiy türkistan teshkilatlar birliki chaqiriq élan qidimu? yaq, yaq! dawadiki ikki éqimni xitayning Uyghur mewjutluqigha qilghan xirisliri birleshtürdi. Ularni peqet qérindashliq rishtisi tutashturdi. Ularni mewjutluq yipigha ésilip titrewatqan Uyghurning yüriki süren-chuqansiz bir sehnige élip keldi.

2020-Yili sintebirdin bashlap istanbulda yashaydighan 12 Uyghur yash tutqun qilin'ghan a'ilisi we qérindashlirining dawasini qilish üchün atlan'ghan idi. Ular taksim meydanigha yighilghanda tutqun tughqanlarning süriti chüshürülgen maykiliri tetür kiydürüldi. Ular meschit we chong seynalardin qoghlandi, emma bu ezimetler bel qoyuwetmidi. Axiri ular xitay tutqan kishining hésabini xitaydin sorash qarari boyiche heriketlinishke qarar berdi. Ular 18-dékabirdin bashlap xitay elchixanisi aldida her küni namayish qilishni bashlidi.

Namayish bashlinip uzaq ötmey türkiyediki tonulghan shexslerning qollishigha érishti. Islam iqtisadi tetqiqatchisi doktor burhan séti, jem'iyetshunas doktor abduréshit qarluq, dewetchi ölima hebibulla küseni, muderris eli ekber domolla qatarliqlar namayishchilarni qollap, yoqlap bardi. Uyghur dangliqlardin bashqa türklerning dangliq ölima, siyasiyun, axbaratchi we yutupchilirimu bu pa'aliyetni qollidi.

Bu namayish uzaq ötmey türkiyening istanbul we qeyseridiki teshkilatlarning qollishigha érishti. Hazir bu namayishqa türkiyediki siyasiy partiyeler, jama'et teshkilatliri we edib sha'irlar medet bérishke bashlidi. Ular kötürüp chiqqan a'ile, qérindashliq we insanliq sho'ari adettiki awam arisidimu heriketlinishke seweb boluwatqan bolup hazir sepke yerlik türklerningmu qatnashqanliqi melum.

25-Dékabir körülgen hemkarliq bundin kéyinki yüzlinish bolushi mumkin. Muhajirettiki charesizlikning cheksiz déngizida Uyghurluq kémiside kétiwatqan kishilerning oxshimighan qarashtikilerge bolghan düshmenliki seweblik kémidin töshük échip özini qoshup gherq qilish niyiti yoq. Hörlük sepiride kétiwatqan Uyghur atliq bu karwanning biri birini, putlap, tosup, qistap qatnash qistangchiliqi chiqirish meqsiti bolmasliqi kérek. Omumiy tutqundin kéyinki éghir jinayi jaza, éghir jismaniy emgek we tughmaslashturush, nopus köchürüsh, mejburi toylashturush, ewlatsizlashturushni wasite qilghan irqiy qirghinchiliq Uyghurlarni oyghatti. Zulum zerbisidin bashlar qayghanda sün'iy yasap chiqilghan “Shinjangchi, türkistanchi, musteqilchi, aptonumiyechi, uluschi, Uyghurchi” dégen uqumlarning renggi öngüp kishiler paji'ening özige qaytip kélishke bashlidi.

Uyghurgha mewjutluq zenjirining bir birige tutash halqilardin tüzülgenliki ayding. Bir halqining üzülüshi pütünsürük bir zenjirni kardin chiqiridighanliqimu gumanliq emes. Shunga Uyghurlarning bügün xitaygha ézilmeslik üchün üzülmes marjan, chéqilmas zenjir bolup ulinishi dunyawi yüzlinish bolup qaldi. Üch yildin buyan israp bolghan waqit, üzülmey kéliwatqan paj''elik weqeler we xirislar Uyghurlarni özgertken bolsa kérek. Bu tutqun Uyghurning dawasini qilidighanlar bilen Uyghurlarning kelgüsi siyasiy teqdirining dawasini qilidighanlar bir meydan'gha jem qilghan bolushi mumkin.

Démek, omumiy tutqun bashlan'ghan bu üch yilda köp qatmalliqlar yumshaptu, ziddiyetler ze'i'ipliship, hemnepeslik zoriyiptu, pikirlerni özgiriptu. Dawa yolida kishilerning herikitige kashila qiliwatqan, putlishiwatqan sün'iy tosuqlar süpürülüshke bashlaptu. Tebrikleshke layiq yéri bu ikki yil Uyghurlarni salmaqlashturghan, eqlileshtürgen, bir birini “Men musteqilchi, sen aptonumiyechi” dep chetke qéqishtin bir meydan'gha yighilip bir birini qollap namayish qilidurdighan tejribiler topliniptu.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.