“кесәк дөләтләр гуруһи” ғәрбтики “7 дөләт гуруһи” ға қарши йеңи күч болаламду?

Җәнубий африқаниң йоһаннесбург шәһиридә биразилийә, русийә, һиндистан, хитай вә җәнубий африқадин тәшкил тапқан “кесәк дөләтләр гуруһи” дөләт башлиқлири йиғини ечилғандики көрүнүш, 2023-йили 22-сентәбир, йоһаннесбург

8-Айниң 22-күни, биразилийә, русийә, һиндистан, хитай вә җәнубий африқадин тәшкил тапқан “кесәк дөләтләр гуруһи” дөләт башлиқлири йиғини җәнубий африқаниң йоһаннесбург шәһиридә башланған болуп, 23-чесла өткүзүлгән йиғинда хитай компартийәси баш секретари ши җинпиң “кесәк дөләтләр гуруһи” ға әза дөләтләрниң санини көпәйтишни тезлитишкә чақирған. Ройтерс агентлиқиниң 23-авғуст күни бу һәқтә бәргән хәвиридә ейтилишичә, ши җинпиң мәзкур йиғинда: “биз техиму көп дөләтләрни ‛кесәк дөләтләр‚ аилисигә қетип, ортақ әқил вә күчимиз билән тиришип, дуняниң техиму адил вә яхши вәзийәткә келишигә түрткә болушимиз лазим” дегән. Һиндистан вә башқа дөләтләрму бу пикирни қоллайдиғанлиқини билдүргән. Шуниң билән, 24-авғуст күни давамлашқан йиғинда, аргентина, мисир, ефийопийә, иран, сәуди әрәбистан вә әрәб бирләшмә хәлипилики қатарлиқ 6 дөләт йеңидин әзалиққа қобул қилинған, бу дөләтләрниң әзалиқ салаһийити 2024-йили 1-январдин башлап рәсмий күчкә игә болидикән.

Йеңидин әза қилинған бу дөләтләр “кесәк дөләтләр” ниң ғоллуқ әзалиридин болған хитай вә русийәгә йеқин дөләтләр болуп, уйғурларға йүргүзүлүватқан ирқий қирғинчилиқ мәсилиси б д т да музакирә қилинғанда, һәммиси дегүдәк хитайни қоллаш тәрипидә турғаниди.

Хәвәрдә ейтилишичә, хитай изчил түрдә “кесәк дөләтләр гуруһи” ни кеңәйтишкә күчәп келиватқан болуп, әгәр бу ғәризи әмәлгә ашса, дуняниң 40 пирсәнт нопусини, йәр шари омумий ишләпчиқириш қиммитиниң 4 тин бирини игиләйдиған дөләтләр иттипақини шәкилләндүрүп, дуняға күч көрситәләйдикән. Хитай рәиси ши җинпиң бу йиғинида йәнә, “кесәк дөләтләр гуруһи” ниң бирлишип, сүний әқил тәтқиқат гурупписи қуруп, учур-алақә вә техника һәмкарлиқини техиму илгири сүрүшни тәшәббус қилған болуп, әза дөләтләрму буниңға қошулған.

Америкадики сиясий анализчи андерс кор хитайниң сүний әқил техникисини тәрәққий қилдуруш җәһәттә бу гуруһқа йеңидин әза болған сәуди әрәбистан вә әрәб бирләшмә хәлипиликидин пайдилиниши мумкинликини билдүрүп мундақ деди: “сүний әқил техникисини тәрәққий қилдуруш җәһәттә америка һазир йетәкчи орунда, чүнки американиң әң тез, илғар компютер өзәк (чип) лири вә тәтқиқат мәркәзлири бар. Лекин бу, башқа дөләтләр сүний әқилни тәрәққий қилдуралмайду дегәнлик әмәс. Сәуди әрәбистан билән әрәб бирләшмә хәлипиликиму американиң илғар микро өзәклирини ишлитиду. Хитай чоқум бу икки дөләт билән һәмкарлишип, уларниң қолидики илғар микро өзәкләрдин пайдилинип, сүний әқил техникисини тәрәққий қилдуриду. Сәуди әрәбистан наһайити көп микро өзәк сетивалди, хитайлар чоқум уларниң сүний әқил техникисини тәрәққий қилдуруш үчүн хизмәт қилиду, шуңа уларниң һәмкарлиқида хәвп-хәтәр мәвҗут. Уни тосушниң бир амали шуки, америка ‛кесәк дөләтләр гуруһи‚ ға әза һәр қандақ дөләткә микро өзәк сетип беришни чәклиши керәк” .

24-Авғуст күни, “америка авази” тор бетидә елан қилинған “‛кесәк дөләтләр гуруһи‚ дуня тәртипини йеңилашни тезлитиш үчүн 6 йеңи дөләтни әза қилди” намлиқ мақалидә ейтилишичә, бу “кесәк дөләтләр гуруһи” ниң йеңидин әза көпәйтиши дунядики иккинчи чоң иқтисадий гәвдә болған хитай вә хели чоң иқтисади күчкә игә биразилийә, русийә, һиндистан, җәнубий африқа дөләтлириниң иқтисадиға пайдилиқ чоң өзгириш болуп, уларниң җәнубий йерим шарниң иқтисадиға һаким болуш ғәризини ипадиләп бәргән.

Болупму, иранниң бу “кесәк дөләтләр гуруһи” ға қетилиши хитай, русийә, иранниң ғәрб дунясиға қарши күч бирликини техиму мустәһкәмлигән болса, “нефит шаһи” сәуди әрәбистан билән әрәб бирләшмә хәлипиликиниң қетилиши, уларниң америкадин йирақлишип хитайға йеқинлишишиға вә чоң дөләтләр қатарида хәлқара сәһниләрдә күч көрситишигә түрткә болидикән.

Наһайити рошәнки “кесәк дөләтләр гуруһи” америка башчилиқидики ғәрб әллиридин тәшкилләнгән “7 дөләт гуруһи” ға қарши йеңи күч һасил қилишқа урунуватқан болуп, ғәрб дөләтлириниң хәлқара ишлардики йетәкчилик орниға хирис қилишқа башлиған.

Түркийә һаҗәттәпә университети тарих пәнлири доктори, сиясий анализчи әркин әкрәмниң қаришичә, хитайниң бу “кесәк дөләтләр гуруһи” ни кеңәйтишкә күчәштики мәқсити америка башчилиқидики ғәрб дөләтлиригә қарши сәп һазирлаш, хитайни америка билән тәңлишәләйдиған, һәтта униңдин ешип кетәләйдиған дөләткә айландуруш нишанини әмәлгә ашуруш үчүн икән.

 Хитайниң 10 йилдин буян йолға қоюватқан “бир бәлбағ бир йол қурулуши” вә бу қетим “кесәк дөләтләр” гуруһи” ни кеңәйтиш арқилиқ асия, африқа дөләтлирини өз әтрапиға топлиши ши җинпиңниң америка вә ғәрб дөләтлиридин йүз өрүш, һәтта уларға дүшмән болуш йолини таллиши билән мунасивәтлик болуп, ши җинпиң алди билән дуняниң көп қутуплишиш, андин хитайниң дуняға һаким болуш чүшини әмәлгә ашурмақчи болған.

Мәзкур гуруһниң нөвәттики рәиси, җәнубий африқа пирезиденти кирил рамафоса йиғиндики баянатиға қариғанда, һазир 40 нәччә дөләт “кесәк дөләтләр гуруһи” ға қетилишқа қизиқиветипту, 22 дөләт униңға әза болуш илтимаси сунупту. Нурғун дөләтләр һазир өз пулини вә пул төләш системисини ишлитишни халайдикән. Буниңға асасән, мәзкур гуруһқа әза дөләтләрниң малийә министирлири вә мәркизий банка мәсуллири келәр қетимлиқ йиғинғичә бу һәқтә мәхсус доклат тәйярлайдикән.

Доктор әркин әкрәмниң билдүрүшичә, хитай билән русийәниң башламчилиқи билән қурулған “кесәк дөләтләр гуруһи” ниң барлиққа келиш сәвәбиму, уларниң өз алдиға иқтисад чәмбири һасил қилиш, өз пуллирини инавәтлик қилиш арқилиқ америка доллириниң дуняви нопузини аҗизлитиш икән.

Америкадики сиясий анализчи гордон чаңниң қаришичә, “кесәк дөләтләр гуруһи” ниң иқтисадий һәмкарлиқида йошурун хәвп мәвҗут икән, у мундақ деди: “мәсилә шуки, ‛кесәк дөләтләр гуруһи‚ әзлирида мәнпәәт тоқунуши мәвҗут. Биз буниңдин һәйран қалмисақму болиду. Чүнки әң башта әза болған биразилийә, русийә, һиндистан, хитай қатарлиқ дөләтләр өзлириниң әмәлий пилани бойичә әмәс, америкадики әң чоң мәбләғ селиш гуруһи Goldman Sachs ниң тиҗарәт пилани асасида һәмкарлашқан. 2010-Йил буниңға җәнубий африқа қетилди. Бу айда қетилған 6 дөләт ортақ мәнпәәти әслидинла аҗиз болған бу гуруһни техиму аҗизлитиду. ‛7 дөләт гуруһи‚ ға кәлсәк, уларниң ишлириму анчә үнүмлүк әмәс, әмма уларниң ортақ тәрәплири көп болғачқа, һәқиқәтән тәсир күчкә игә” .

Мутәхәссисләрниң билдүрүшичә, хитай һөкүмити хитай пулини “кесәк дөләтләр гуруһи” ниң козир пули қилип, хәлқарада долларниң орниға дәсситишкә урунған тәқдирдиму, нөвәттә хитай иқтисади чекиниватқан, хитай пулиниң курси чүшүватқан әһвалда, униң әмәлгә ешиш еһтималиму зор дәриҗидә төвәнләйдикән. Гордон чаң әпәнди бу һәқтә мундақ деди:

 “ши җинпиң дәвридә хитайниң иқтисади чекиниватиду, қайта гүллиништин үмид йоқ дейәрлик. Ши җинпиң ‛кесәк дөләтләр гуруһи‚ ортақ қоллинидиған йеңи пул тарқитишни тәшәббус қилип келиватиду. Әмма бу ақмайду, у пулни алтунға бағлиған тәқдирдиму ақмайду. Әгәр уларниң ортақ пули әмәлгә ашқан тәқдирдиму долларни бесип чүшүши натайин, хитай билән русийә буниңға қадир болалмайду. Чүнки бу икки дөләт өзлири пәйда қилған хирисқа тақабил туралмайду” .

Америкадики сиясий анализчи андерс кор әпәндиниң қаришичә, бир дөләтниң пулиниң қиммити шу дөләтниң хәлқарадики инавити, түзүмидики мукәммәллики, күчлүк иқтисади вә пән-техника тәрәққиятиға бағлиқ болидикән. Ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқан хитайниң хәлқарада йүзи қанчә төкүлсә, иқтисади қанчә чөксә, униң пулиму шунчә пахаллишидикән. Бу әһвалда хитай пулини хәлқара пулға айландуруш пәқәт ши җинпиңниң хам хияли болуп қаливеридикән. У мундақ деди: “хитай пулидики мәсилә шуки, һечким хитайға ишәнмәйду. Демократик дөләтләр америкаға ишиниду, шуңа долларни ишлитиду. Долларға ишәнмәйдиғанлар пәқәт хитай билән русийә; бирси өз дөлитидики хәлққә ирқий қирғинчилиқ елип барди, йәнә бирси башқа дөләткә таҗавуз қилди. Америка уларни долларниң күчи билән җазалиди. Шуңа хитай билән русийә өз әтрапидики дөләтләрни ютувелиш ғәризидә һәрикәтлиниватиду. Хитай пули билән русийә рублисиниң қиммити доллардин көп төвән,                 шуңа кишиләр долларға еһтияҗлиқ. Улар доллар арқилиқ америка билән явропадин юқири техникилиқ мәһсулатларни сетивалалайду. Техникиси тәрәққий қилған дөләтләрдә еқиватқан явро, японийә йени яки әнглийә фонд стерлиңи қатарлиқларму башқа дөләтләргә нисбәтән җәлп қилиш күчигә игә.”

Доктор әркин әкрәмниң билдүрүшичә, “кесәк дөләтләр гуруһи” һәр қанчә кеңәйсиму, ортақ идийәси, ортақ хәвпсизлик нишани йоқ, пәқәт иқтисад мәнпәәт үстигә қурулған бир иттипақ болуп, униң ичидики бәзи дөләтләр йәнила америкадин айрилишни халимайдикән. Буниңдин шундақ йәкүн чиқиришқа болидуки, “кесәк дөләтләр гуруһи” әмәлийәттә ули бош, әмәлий күчидин бәкрәк символлуқ әһмийити чоң болған, мәнпәәттә келишәлмисә парчилиниш хәвпи болған дөләтләр гуруһи болуп, америка башчилиқидики “7 дөләт гуруһи” дәк күчлүк гуруһ болуш вә униңдин үстүн келиш еһтимали төвән икән.