“инсан һәқлири вә хитай дөлити” темисидики йиғинниң муһакимилири (1)

Мухбиримиз әзиз
2019.02.20
b-d-t-insan-heqliri-zahit-huseyin.jpg Пенсилванийә университетида ечилған “инсан һәқлири вә хитай дөлити” темисидики йиғинда б д т инсан һәқлири комитетиниң сабир рәиси заид һүсәйин сөз қилмақта. 2019-Йили 19-феврал.
RFA/Eziz

“дуня инсан һәқлири хитабнамиси” елан қилинғанлиқиниң 70 йиллиқи, инсан һәқлириниң “асиячә нусхиси” дәп қарилидиған “баңкок хитабнамиси” елан қилинғанлиқиниң 25 йиллиқи хатирисидә хитай хәлқ җумһурийитиниң бу хитабнамиләргә имза қойғанлиқиға 30 йил болуп қалғанлиқи мәлум. Бу җәрянда хитай һөкүмитиниң өзлири имза қойған бу хәлқаралиқ әһдинамиләргә қайси дәриҗидә әмәл қилип кәлгәнлики һәмдә униң һазирқи әһвалиға қарап чиқиш үчүн америкидики даңлиқ алий мәктәпләрдин бири болған пенсилванийә университетиниң тәшкиллиши билән 19-феврал күни мәхсус бир күнлүк муһакимә йиғини ечилди.

Бу қетимқи йиғин икки басқучқа айрилған болуп, йиғинниң алдинқи бөликидә асасий җәһәттин хитай һөкүмитиниң инсан һәқлири саһәсидики дәпсәндичиликиниң көлими, буниң сәлбий тәсири һәмдә уйғурлар диярида вуҗудқа кәлгән назарәт механизминиң инсан һәқлири дәпсәндичиликидә қандақ рол ойнаватқанлиқи нуқтилиқ музакирә қилинди.

Йиғинда алди билән пенсилванийә университетиниң қанун пәнлири профессори җәк дели сөз алди. У хитай һөкүмитиниң 1989-йилидики “тйәнәнмен вәқәси” дин башлап макав, хоңкоң қатарлиқ җайларни өз игидарчилиқиға алған мәзгилләргичә һәмдә шуниңдин буянқи он нәччә йиллиқ әмәлийитидә изчил өзлири имза қойған инсан һәқлири саһәсидики һөҗҗәтләргә хилап иш қилип келиватқанлиқини, болупму ши җинпиң хитай һөкүмитиниң алий рәһбәрлик һоқуқини чаңгилиға киргүзүвалғандин кейин “ғәрбчә қиммәт қариши” дәп қариғанлики барлиқ шәйиләрниң, җүмлидин инсан һәқлиригә ятидиған көплигән һадисиләрниң хитай һөкүмити иҗра қиливатқан сиясий тәдбирләр билән сиғишалмайдиғанлиқини баһанә қилип, бастуруш йолини тутқанлиқини, буниң нөвәттики ипадиси қатарида көплигән инсан һәқлири паалийәтчилириниң қамақ елиниватқанлиқини, әйни вақитта йүксәк аптономийә вәдә қилинған хоңкоң районида һазир инсан һәқлириниң аяқ-асти қилиниватқанлиқини, аптономийә берилгән уйғурлар диярида болса һазир ғайәт зор көләмлик тутқунниң әвҗ елип “тәрбийәләш мәркизи” намидики лагерларниң көпләп қурулуватқанлиқи, хитай һөкүмитиниң болса бу һәқтә сөз болғанда изчил өзлириниң “әсәбийлик вә террорлуққа қарши күрәш қиливатқанлиқи” ни пәш қилидиғанлиқини көрситип өтти.

Бу қетимқи йиғинға тәклип қилинған алаһидә мутәхәссисләрниң бири ню-йорк университетиниң қанун профессори, хитай қанун ишлири бойичә хәлқарада етирап қилинған нопузлуқ шәхс җеррий кохен иди. У хитай һөкүмитиниң “ислаһат вә ечиветиш” намида бир қатар йеңи сиясәтләрни вә қанунларни оттуриға чиқарғинидин буян 2018-йилиниң ахириғичә болған мәзгилгә нәзәр салғанда бу аталмиш “ислаһат вә ечиветиш” ниң зади кимләргә мәнпәәт елип кәлгәнликигә қарашниң муһимлиқини тәкитлиди. Униң пикричә, бу бир қатар йеңи қанун вә низамлар маһийәттә хитайдики әмгәкчи хәлқ үчүн әмәс, хитай компартийәсиниң һөкүмранлиқини мустәһкәмләш үчүн хизмәт қилған. Буниң билән һакимийәткә яқмиған һәрқандақ “ғәйрий пикир саһиби” қануний тәртипләргә хилап һалда тутқун қилиниш давам қилип кәлгән. Җүмлидин униң һазирқи йеқин достлиридин бири болған қануншунас тең бяв әнә шундақ тутқун обйектиниң бири болған. Уйғурлардин чиққан иқтисадшунас илһам тохтиму пәқәт хитай һөкүмитигә өзиниң тәклиплирини ашкарилиғини үчүнла қолға елинған. Бу хилдики әһвал һазир хитайда бәкму омумлашқан болуп, хитайниң қанунида бәлгиләнгән көплигән һадисиләрниң дәл әкси һазирқи хитай җәмийитидә мәвҗут. Йәнә келип хитай компартийәсиниң нопузи қанунниң нопузидин җиқ үстүн. Шундақ болғанлиқи үчүн хитайдики пуқрави җәмийәтниң һөкүмәтни яки дөләтни назарәт қилиш иқтидари йоқ. Әксичә, хитай компартийәси өзиниң қанундин үстүн болған нопузидин пайдилинип һәрқандақ адәмни өзлири халиған мөһләткичә қамаққа алалайду.

“кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” хитай ишлири бөлүминиң директори софи ричардсон ханимму бу қетимқи йиғинға алаһидә тәклип қилинған мутәхәссисләрниң бири иди. У өзлири игилигән биринчи қол материялларға асасән нөвәттә хитай һөкүмити садир қиливатқан инсан һәқлири дәпсәндичиликиниң әң зор ипадилириниң бири пуқраларниң сөзләш вә пикир қилиш әркинликидә ипадилиниватқанлиқини баян қилди. Софиниң пикричә, хитайдики миңлиған хәлқ өзлириниң ойлиғанлирини ағзидин чиқарғини үчүн қамаққа елинған болса, уйғурлар дияридики миңлиған уйғур ағзидин һөкүмәткә қарши һечқандақ сөз чиқмиған туруқлуқму қамаққа елинған, бу хил һуҗум нишани болуватқан уйғурларниң “қанунға хилап” һалда бозәк қилиниши хитай тәвәсидин һалқип һазир б д т ға охшаш хәлқаралиқ сорунларға кеңәймәктә икән, җүмлидин уйғур давасиниң чәтәлләрдики вәкиллиридин болған долқун әйсаниң хәлқаралиқ йиғинларға қатнишиштәк қанунлуқ һәқлири хитай компартийәсиниң чаңгал селиши билән қатму-қат тосқунлуқларға дуч келиши буниң бир типик бир мисали икән.

Бу қетимқи йиғин әһлиниң музакирисигә сунулған йәнә бир нуқта 1997-йили хитайға қайтуруп берилгән хоңкоң районида һазир демократийә тәләп қилиш намайишлириниң әвҗ елиши, әмма бейҗиң һөкүмитиниң бу районға әйни вақитта йүксәк аптономийә бәргәнлики һәққидә болди. Вилсон мәркизиниң хадими, қанун пәнлири профессори майкил дейвис бу мәсилә һәққидә тохтилип хитай һөкүмити вәдә қилған демократийә вә аптономийәниң әмәлийәттә иҗра болмиғанлиқини, нөвәттә хитай һөкүмитиниң биваситә контроллуқ хаһишиниң ахбарат васитилиригичә кеңийиватқанлиқи, шуниң билән бир вақитта компартийәниң маарип саһәсидә қоллинидиған дәрслик китабларғичә қол тиқип бир әвлад хоңкоңлуқни компартийәгә майил қилип тәрбийәләшкә урунуватқанлиқини, мушу хилдики көплигән контроллуқ сәвәбидин хоңкоңлуқларниң, җүмлидин җошуа воң қатарлиқ хитай яшлириниң хитай һөкүмитигә қарши намайиши барғансери зор көләм еливатқанлиқини сөзләп өтти.

Бу қетимқи йиғинниң биринчи басқучи ахирлашқанда чүшлүк тамақ вақти болуп қалған иди. Йиғинниң иккинчи басқучи башланғучә болған арилиқ тамақ вақтиға аҗритилған болуп, мушу арилиқта б д т инсан һәқлири комитетиниң сабиқ рәиси зәид раад һүсәйин йиғинниң иккинчи бөлики үчүн ечилиш нутқи сөзлиди. У сөзидә илгири б д т ниң инсан һәқлири хизмити үчүн бирма, сүрийә қатарлиқ җайлардики мәсилиләрни бир яқлиқ қилишқа қатнашқанлиқини, болупму бермидики роһинга мусулманлири ирқий қирғинчилиққа дуч келишниң алди-кәйнидә дуня җамаитиниң бу ишқа анчә күчлүк инкас қайтурмиғанлиқини, һазир болса уйғурлар диярида бир милйондин көп сандики уйғурниң “әсәбийлик” кә четилип лагерға қамиливатқанлиқини, мәйли бермадики ишларда болсун яки һазирқи уйғурларниң лагерларға қамилишида болсун хитай һөкүмитиниң бу мәсилиләрни “хәлқаралаштуруш” қа қарши чиқиш, бирма һөкүмитигә бесим қилишқа қарши туруш дегәндәк охшаш муқамда сөз қилип келиватқанлиқини, шуңа уйғурларниң ғайәт зор санда лагерларға топлиниши реаллиқ сүпитидә мәлум болуватқанда дуняниң бу ишқа йәнә бир қетим сәл қариши еғир бәдәлләргә апириши мумкинликини алаһидә тәкитлиди.

Бу қетимқи йиғинниң иккинчи басқучи мәхсус уйғурлар мәсилисигә аҗритилған болуп, униңда уйғурлар мәсилиси бойичә көзгә көрүнгән бир қисим мутәхәссисләр доклат беришкә орунлаштурулған иди. Бу һәқтики мәзмунлар программимизниң кейинки қисмида һузуруңларға сунулиду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.