“Insan heqliri we xitay döliti” témisidiki yighinning muhakimiliri (1)

Pénsilwaniye uniwérsitétida échilghan “Insan heqliri we xitay döliti” témisidiki yighin'gha sözge chiqqanlar. 2019-Yili 19-féwral.

“Dunya insan heqliri xitabnamisi” élan qilin'ghanliqining 70 yilliqi, insan heqlirining “Asiyache nusxisi” dep qarilidighan “Bangkok xitabnamisi” élan qilin'ghanliqining 25 yilliqi xatiriside xitay xelq jumhuriyitining bu xitabnamilerge imza qoyghanliqigha 30 yil bolup qalghanliqi melum. Bu jeryanda xitay hökümitining özliri imza qoyghan bu xelq'araliq ehdinamilerge qaysi derijide emel qilip kelgenliki hemde uning hazirqi ehwaligha qarap chiqish üchün amérikidiki dangliq aliy mekteplerdin biri bolghan pénsilwaniye uniwérsitétining teshkillishi bilen 19-féwral küni mexsus bir künlük muhakime yighini échildi.

Bu qétimqi yighin ikki basquchqa ayrilghan bolup, yighinning aldinqi bölikide asasiy jehettin xitay hökümitining insan heqliri sahesidiki depsendichilikining kölimi, buning selbiy tesiri hemde Uyghurlar diyarida wujudqa kelgen nazaret méxanizmining insan heqliri depsendichilikide qandaq rol oynawatqanliqi nuqtiliq muzakire qilindi.

Yighinda aldi bilen pénsilwaniye uniwérsitétining qanun penliri proféssori jek déli söz aldi. U xitay hökümitining 1989-yilidiki “Tyen'enmén weqesi” din bashlap makaw, xongkong qatarliq jaylarni öz igidarchiliqigha alghan mezgillergiche hemde shuningdin buyanqi on nechche yilliq emeliyitide izchil özliri imza qoyghan insan heqliri sahesidiki höjjetlerge xilap ish qilip kéliwatqanliqini, bolupmu shi jinping xitay hökümitining aliy rehberlik hoquqini changgiligha kirgüzüwalghandin kéyin “Gherbche qimmet qarishi” dep qarighanliki barliq shey'ilerning, jümlidin insan heqlirige yatidighan köpligen hadisilerning xitay hökümiti ijra qiliwatqan siyasiy tedbirler bilen sighishalmaydighanliqini bahane qilip, basturush yolini tutqanliqini, buning nöwettiki ipadisi qatarida köpligen insan heqliri pa'aliyetchilirining qamaq éliniwatqanliqini, eyni waqitta yüksek aptonomiye wede qilin'ghan xongkong rayonida hazir insan heqlirining ayaq-asti qiliniwatqanliqini, aptonomiye bérilgen Uyghurlar diyarida bolsa hazir ghayet zor kölemlik tutqunning ewj élip “Terbiyelesh merkizi” namidiki lagérlarning köplep quruluwatqanliqi, xitay hökümitining bolsa bu heqte söz bolghanda izchil özlirining “Esebiylik we térrorluqqa qarshi küresh qiliwatqanliqi” ni pesh qilidighanliqini körsitip ötti.

Bu qétimqi yighin'gha teklip qilin'ghan alahide mutexessislerning biri nyu-york uniwérsitétining qanun proféssori, xitay qanun ishliri boyiche xelq'arada étirap qilin'ghan nopuzluq shexs jérriy koxén idi. U xitay hökümitining “Islahat we échiwétish” namida bir qatar yéngi siyasetlerni we qanunlarni otturigha chiqarghinidin buyan 2018-yilining axirighiche bolghan mezgilge nezer salghanda bu atalmish “Islahat we échiwétish” ning zadi kimlerge menpe'et élip kelgenlikige qarashning muhimliqini tekitlidi. Uning pikriche, bu bir qatar yéngi qanun we nizamlar mahiyette xitaydiki emgekchi xelq üchün emes, xitay kompartiyesining hökümranliqini mustehkemlesh üchün xizmet qilghan. Buning bilen hakimiyetke yaqmighan herqandaq “Gheyriy pikir sahibi” qanuniy tertiplerge xilap halda tutqun qilinish dawam qilip kelgen. Jümlidin uning hazirqi yéqin dostliridin biri bolghan qanunshunas téng byaw ene shundaq tutqun obyéktining biri bolghan. Uyghurlardin chiqqan iqtisadshunas ilham toxtimu peqet xitay hökümitige özining tekliplirini ashkarilighini üchünla qolgha élin'ghan. Bu xildiki ehwal hazir xitayda bekmu omumlashqan bolup, xitayning qanunida belgilen'gen köpligen hadisilerning del eksi hazirqi xitay jem'iyitide mewjut. Yene kélip xitay kompartiyesining nopuzi qanunning nopuzidin jiq üstün. Shundaq bolghanliqi üchün xitaydiki puqrawi jem'iyetning hökümetni yaki döletni nazaret qilish iqtidari yoq. Eksiche, xitay kompartiyesi özining qanundin üstün bolghan nopuzidin paydilinip herqandaq ademni özliri xalighan möhletkiche qamaqqa alalaydu.

“Kishilik hoquqni közitish teshkilati” xitay ishliri bölümining diréktori sofi richardson xanimmu bu qétimqi yighin'gha alahide teklip qilin'ghan mutexessislerning biri idi. U özliri igiligen birinchi qol matériyallargha asasen nöwette xitay hökümiti sadir qiliwatqan insan heqliri depsendichilikining eng zor ipadilirining biri puqralarning sözlesh we pikir qilish erkinlikide ipadiliniwatqanliqini bayan qildi. Sofining pikriche, xitaydiki minglighan xelq özlirining oylighanlirini aghzidin chiqarghini üchün qamaqqa élin'ghan bolsa, Uyghurlar diyaridiki minglighan Uyghur aghzidin hökümetke qarshi héchqandaq söz chiqmighan turuqluqmu qamaqqa élin'ghan, bu xil hujum nishani boluwatqan Uyghurlarning “Qanun'gha xilap” halda bozek qilinishi xitay tewesidin halqip hazir b d t gha oxshash xelq'araliq sorunlargha kéngeymekte iken, jümlidin Uyghur dawasining chet'ellerdiki wekilliridin bolghan dolqun eysaning xelq'araliq yighinlargha qatnishishtek qanunluq heqliri xitay kompartiyesining changgal sélishi bilen qatmu-qat tosqunluqlargha duch kélishi buning bir tipik bir misali iken.

Bu qétimqi yighin ehlining muzakirisige sunulghan yene bir nuqta 1997-yili xitaygha qayturup bérilgen xongkong rayonida hazir démokratiye telep qilish namayishlirining ewj élishi, emma béyjing hökümitining bu rayon'gha eyni waqitta yüksek aptonomiye bergenliki heqqide boldi. Wilson merkizining xadimi, qanun penliri proféssori maykil déywis bu mesile heqqide toxtilip xitay hökümiti wede qilghan démokratiye we aptonomiyening emeliyette ijra bolmighanliqini, nöwette xitay hökümitining biwasite kontrolluq xahishining axbarat wasitilirigiche kéngiyiwatqanliqi, shuning bilen bir waqitta kompartiyening ma'arip saheside qollinidighan derslik kitablarghiche qol tiqip bir ewlad xongkongluqni kompartiyege mayil qilip terbiyeleshke urunuwatqanliqini, mushu xildiki köpligen kontrolluq sewebidin xongkongluqlarning, jümlidin joshu'a wong qatarliq xitay yashlirining xitay hökümitige qarshi namayishi barghanséri zor kölem éliwatqanliqini sözlep ötti.

Bu qétimqi yighinning birinchi basquchi axirlashqanda chüshlük tamaq waqti bolup qalghan idi. Yighinning ikkinchi basquchi bashlan'ghuche bolghan ariliq tamaq waqtigha ajritilghan bolup, mushu ariliqta b d t insan heqliri komitétining sabiq re'isi ze'id ra'ad hüseyin yighinning ikkinchi böliki üchün échilish nutqi sözlidi. U sözide ilgiri b d t ning insan heqliri xizmiti üchün birma, süriye qatarliq jaylardiki mesililerni bir yaqliq qilishqa qatnashqanliqini, bolupmu bérmidiki rohin'ga musulmanliri irqiy qirghinchiliqqa duch kélishning aldi-keynide dunya jama'itining bu ishqa anche küchlük inkas qayturmighanliqini, hazir bolsa Uyghurlar diyarida bir milyondin köp sandiki Uyghurning “Esebiylik” ke chétilip lagérgha qamiliwatqanliqini, meyli bérmadiki ishlarda bolsun yaki hazirqi Uyghurlarning lagérlargha qamilishida bolsun xitay hökümitining bu mesililerni “Xelq'aralashturush” qa qarshi chiqish, birma hökümitige bésim qilishqa qarshi turush dégendek oxshash muqamda söz qilip kéliwatqanliqini, shunga Uyghurlarning ghayet zor sanda lagérlargha toplinishi ré'alliq süpitide melum boluwatqanda dunyaning bu ishqa yene bir qétim sel qarishi éghir bedellerge apirishi mumkinlikini alahide tekitlidi.

Bu qétimqi yighinning ikkinchi basquchi mexsus Uyghurlar mesilisige ajritilghan bolup, uningda Uyghurlar mesilisi boyiche közge körün'gen bir qisim mutexessisler doklat bérishke orunlashturulghan idi. Bu heqtiki mezmunlar programmimizning kéyinki qismida huzurunglargha sunulidu.