“Insan heqliri we xitay döliti” témisidiki yighinning muhakimiliri (2)

19-Féwral küni pénsilwaniye uniwérsitétida ötküzülgen xitaydiki insan heqlirining hazirqi ehwaligha qarap chiqish meqset qilin'ghan yighinning ikkinchi basquchi mexsus Uyghurlar mesilisige ajritilghan idi. Bu basquchning riyasetchisi, pénsilwaniye uniwérsitétining qanun penliri proféssori jek déliy aldi bilen söz élip bu qétimqi muhakimide söz qilmaqchi bolghanlarni birmu-bir tonushturup ötti hemde ularning yillardin buyan Uyghurlar mesilisi boyiche izdinip kéliwatqan mutexessisler ikenlikini tekitlep ötti.

Proféssor jek aldi bilen nöwettiki Uyghurlarning omumi ehwali hemde Uyghurlar diyarida zadi némilerning boluwatqanliqi heqqide chüshenche bérishni washin'gton shehiridiki Uyghur pa'aliyetchi nuri türkelge hawale qildi.

Nuri türkel sözide hazir munasiwetlik mutexessislerning Uyghurlarning weziyiti heqqide söz bolghanda buni eng zulmetlik bir sehipe, dep atawatqanliqini, shundaqla Uyghurlar duch kéliwatqan paji'elerning ikkinchi dunya urushidin buyan insaniyet jem'iyitining béshigha kelgen eng éghir ijtima'iy mesilining biri bolup qalghanliqini, amérika hökümitining bolsa hazir 800 mingdin ikki milyon'ghiche Uyghur herqaysi jaylardiki “Terbiyelesh merkezliri” namidiki lagérlargha qamalghan, dep texmin qiliwatqanliqini sözlep ötti. U buning konkrét shekli heqqide toxtilip, bu xildiki lagérlargha nöwette Uyghur jem'iyitide nam chiqarghan Uyghur serxilliri, jümlidin yazghuchi, sen'etkar, alim, saxawetchi, tilshunaslarning bir-birlep yighiliwatqanliqi hemde oxshimighan qamaq jazalirigha höküm qiliniwatqanliqini, buning biwasite misalliri bolghan edebiy obzorchi yalqun rozining oghli shexsen mushu muhakime yighinida bar ikenlikini éytip, bulargha ortaq bolghan bir hal qatarida ularning héchqaysisi xitay dölitining bixeterlik we térrorluqqa a'it qanunlirigha zerriche xilapliq qilmighan kishiler ikenlikini alahide tekitlep ötti.

U sözining dawamida nöwette Uyghurlar diyarida köplep quruluwatqan lagérlarning milyonlap Uyghurni qamiwélish bilenla qalmastin, yene lagér sirtidiki nechche milyonlighan Uyghurning rohiy dunyasini mölcherligüsiz ziyan'gha uchritiwatqanliqini, emma xitay dölitining tashqi dunyagha özlirining “Térrorchilarni öltürüwétish ornigha ularni téxnika öginip jem'iyetke qaytip chiqishqa righbetlendürüwatqanliqi” mezmunidiki yalghanlarni tarqitiwatqanliqini, shunga erkin dunyadikilerning bu xil yalghan-yawidaqlargha ishinip qélish yaki Uyghurlargha addiyla ich aghritip qoyush ornigha öz hökümetlirige Uyghurlar duch kéliwatqan mislisiz zulum heqqide inkas qayturush we emeliy herikette bolush lazimliqini bayan qildi.

Indiyana shtatidiki ros-xolman téxnologiye institutining yardemchi proféssori, yétiliwatqan Uyghurshunaslardin timosiy gros bu qétimqi muhakime yighinigha alahide teklip qilin'ghan mutexessislerning biri idi. U asasliq qilip nöwette Uyghurlar diyaridiki zor tutqunning ehwali, herqaysi wilayet we nahiyelerdiki Uyghurlarning on minglap ghayib bolup kétiwatqanliqi hemde lagérlarning barghanséri kéngiyiwatqanliqi, lagérlargha qamalghan Uyghurlarning milliy, diniy we shexsiy kimlikini özgertishke qandaq shekillerde mejburliniwatqanliqi, ularning xitay kompartiyesige sadiq bolush hemde xitaylishish basquchini bésip ötüsh aldida turuwatqanliqini, bu ishlarning deslepki basquchi buningdin nechche yillar ilgirila bashlan'ghan bolsimu 2016-yili chén chu'en'go tibettin yötkilip kelgendin kéyin biraqla yuqiri pellige chiqqanliqini, emdilikte bolsa pütkül Uyghurlarning “Saqchi döliti” sheklidiki nazaretke mehkum bolghanliqini janliq misallar arqiliq bayan qilip berdi.

Filadélfiye shehiridiki dréksél uniwérsitétining proféssori rébekke klosiy xanimmu Uyghurshunasliq saheside xizmet qiliwatqan mutexessislerning biri bolup, bu qétimqi yighinda özining 2016-yiligha qeder Uyghurlar diyarida körgenlirini, shuningdek Uyghurlar diyaridiki basturush ewjige chiqqandin kéyin buning muhajirettiki Uyghur jama'itige, bolupmu türkiyediki Uyghurlargha rohiy jehettin qandaq zerbe bolghanliqi, ularning pasportsiz, pulsiz, yardemsiz qélish sewebidin her jehettin qandaq qiyinchiliqlargha duch kéliwatqanliqini özining tekshürüsh pa'aliyetlirige birleshtürgen halda sözlep ötti.

Mutexessislerning bayanliridin kéyin yighin ishtirakchiliri xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasetlirining arqa körünüshi, buningdiki ichki we tashqi amillargha munasiwetlik mesililer boyiche bes-beste so'allar soridi. So'allarning köplüki we xilmu-xilliqidin bu qétimqi muhakime yighinining köpchilik üchün bekmu qiziqarliq bir qétimliq ilmiy pa'aliyet bolghanliqini körüwalghili bolatti.

Yighindin kéyin biz proféssor rébekke klosiy bilen nöwette ilmiy tetqiqat sahesidikilerning Uyghurlar duch kéliwatqan siyasiy basturushlargha nisbeten qandaq mewqede bolushi heqqide paranglashtuq. U buningdiki bir muhim mesile qatarida eslide siyasiyonlarning ishi bolghan bu xildiki paji'elerge hazir ilmiy sahening qol qowushturup qarap turushigha qet'iy bolmaydighanliqini alahide tilgha aldi.

“Méning qarishimche ilmiy tetqiqat bilen shughullinidighan kishilerning adette dunyada néme ishlarning boluwatqanliqidin xewerdar bolush mejburiyiti eng töwen chekte bolidu. Emma hazirqi ehwalda ilmiy sahedikilerning özliri ishlewatqan tarmaqlarda Uyghurlar bilen alaqide bolushi, ularning makanida boluwatqan ishlarning ulargha qandaq tesir körsitiwatqanliqi heqqide ular bilen söhbetlerde bolushi zörür boluwatidu. Chünki hemmila adem pa'aliyetchi bolup ketmeydu, hemmila adem axbarat sahesige söz qilip ketmeydu. Emma hazirqidek pewqul'adde peytte ilmiy sahedikilerning héchbolmighanda u jayda némilerning boluwatqanliqidin xewerdar bolush hemde shexs bolush süpiti bilen bu jehette qolidin kélidighan ishlarni qilish mejburiyiti bar. U jayda boluwatqan ishlargha nisbeten perwasiz boluwélish ilmiy xadimlargha toghra kelmeydu. Arimizda hetta ammiwi sorunlarda ‛shinjang‚ dégen sözni aghzidin chiqirishtinmu qorqidighan kishiler bar. Chünki ular bu sözni dep salsa xitay hökümitining özlirige yaman közde qarap qélishidin ensireydu. Shunga bu xildiki perwasizliq yaki héchnerse körmigendek boluwélish bizge yarishidighan qiliq emes.”

Bu qétimi muhakime yighinida söz qilghan yene bir dangliq mutexessis nyu-york uniwérsitétining qanun penliri proféssori, dunyagha dangliq xitay qanunshunasi, ikkinchi dunya urushi mezgilidiki yehudiylarning jaza lagérini béshidin kechürgen meshhur shexs jérriy ko'én idi. Yéshi alliqachan 90 gha yéqinlap qalghan bolsimu pikirliri shunche ochuq bolghan bu moysipit ayrim ziyaritimizni qobul qilghanda Uyghurlar duch kéliwatqan paji'ege dunyaning sel qarishigha bolmaydighanliqini alahide tekitlidi. U bu heqte söz bolghanda mundaq dédi:

“Xuddi sizning xewiringiz bolghinidek her qétim men natsistlar gérmaniyesi qurghan jaza lagérliri bilen xitaylar quruwatqan jaza lagérlirining oxshashliqini tilgha alghinimda kishiler ‛yaq, yaq. Bundaq sélishturghiningiz toghra bolmidi. Chünki xitayda undaq zor kölemlik qirghinchiliq hadisisi körülmidi‚ deydu. Men ulargha shundaq dégüm kélidu: ‛1933-yili gitlér jaza lagérlirigha kishilerni toplashqa bashlighan mezgildimu zor kölemlik qirghinchiliq herikiti derhalla bashlanmighan. Emma lagérlarda zorluq we jismaniy wehshiylikler alliqachan omumlashqan. ‚ ishlar ene shu yosunda dawam qilghan. Axiri bérip zor kölemlik irqiy qirghinchiliq bilen xulasilen'gen. Shuning üchün biz hökümetning biwasite hamiy bolushi astida kishilerning zor kölemlik qirghinchiliqqa duch kélishi yüz bergüche kütüp tursaq bolmaydu. Chünki hazir shinjangdiki jaza lagérlirida kishilerning ölüwatqanliqi heqqide köpligen uchurlar otturigha chiqiwatidu. Emma buning tepsilati bizge qarangghu. Shunga bu jehette boshashmastin tirishchanliq körsitishimiz, mushundaq yighinlarni échishimiz, bu heqte söz qilishimiz, bu toghrisida türlük maqale we eserlerni yézip chiqishimiz, ishqilip qolimizdin kelgenliki ishlarning hemmisini qilishimiz lazim.”

Melum bolushiche, pénsilwaniye uniwérsitéti amérikidiki dangliq xususiy uniwérsitétlarning biri bolup, Uyghurlar mesilisining mexsus tonushturulushi mezkur mekteptiki oqughuchi we oqutquchilarning bu mesile heqqidiki chüshenchisini ashurushta zor ehmiyetke ige, dep qaralmaqta iken.