Уйғур кишилик һоқуқ қурулуши “лагерлар” ни тақаш мәсилисидә йәршари характерлик һәрикәт болушини тәкитлиди

Мухбиримиз меһрибан
2018.12.05
lager-aptomobil-tekshurush.jpg Мәлум тәкшүрүш понкитида уйғурларниң машинисини тәкшүрүватқан көрүнүш. 2018-Йили 21-сентәбир, хотән.
AP

Вашингтондики “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” 28-ноябир елан қилған доклатида хитай һөкүмити барғанчә кеңәйтиватқан лагерлар мәсилисигә қарита пүтүн йәршари характерлик инкас қайтурушниң муһимлиқи оттуриға қоюлуп, һәрқайси дөләт һөкүмәтлири, диний тәшкилатлар, хәлқаралиқ сода ширкәтлири вә хәлқарада тонулған илим әһлилириниң хитай һөкүмитигә давамлиқ бесим ишлитиши керәклики билдүрүлди.

3-Декабир дүшәнбә күни америкиниң вашингтон шәһиридики “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” тор бекитидә, мәзкур тәшкилат тәрипидин 28-ноябир күни тәйярланған “хитайниң җаза лагерлириға қамалған уйғурлар мәсилисидә йәршари характерлик һәрикәт қоллиниши керәк” дегән темида бир қисқа доклат елан қилинди.

Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси зубәйрә ханим, мәзкур доклатни тәйярлашқа қатнашқанлардин бири. Зубәйрә ханим 4-декабир сәйшәнбә күни зияритимизни қобул қилип, доклатни тәйярлаштики мәқсәт вә доклатта оттуриға қоюлған мәзмунлар һәққидә тохталди.

Зубәйрә ханимниң билдүрүшичә, доклатта хитай һөкүмитиниң уйғур диярида барғанчә кеңәйтиватқан “кәспий тәрбийәләш мәркәзлири” дегәндәк намлар қоюлған “җаза лагерлири” ни тақаш вә бу җайларға түркүм-түркүмләп қамиливатқан уйғур қатарлиқ милләт вәкиллириниң әң тез вақитта қоюп берилишини қолға кәлтүрүш үчүн йәршари характерлик һәрикәт қоллинишқа аит конкрет тәләпләр оттуриға қоюлған.

Униң билдүрүшичә, “хитайниң җаза лагерлириға қамалған уйғурлар мәсилисидә йәршари характерлик һәрикәт қоллиниши керәк” дегән темидики доклатта, һәрқайси дөләт һөкүмәтлири, диний тәшкилатлар, хәлқаралиқ сода ширкәтлири вә хәлқарада тонулған тәтқиқатчиларниң хитай һөкүмити билән болған һәр хил дипломатик мунасивәтлиридә, өз алаһидики вә өз шараитидин пайдилинип, хитай һөкүмитигә давамлиқ бесим ишлитиши керәклики билдүрүлгән.

Доклатта, һәрқайси дөләт һөкүмәтлиридин күтидиған конкрет тәләп вә үмидләр түрләр бойичә оттуриға қоюлған болуп, зубәйрә ханимниң билдүрүшичә уларни төвәндики мәзмунларға йиғинчақлаш мумкин.

Биринчи тәләп: уйғур кишилик һоқуқ қурулуши, һәрқайси дөләт һөкүмәтлириниң хитай һөкүмитигә бесим қилип, шәрқий түркистандики лагерларни дәрһал тақашни вә бу йәргә қамалған бир милйондин артуқ уйғур, қазақ вә башқа милләт кишилирини қоюп беришни тәләп қилиши һәм бу мәсилини хитай билән болған дипломатик мунасивәтниң шәрти қилишини қолға кәлтүрүш.

Иккинчи тәләп: хитай компартийәсиниң инсанийәткә қарши җинайәт өткүзүш һәрикитидә биваситә җавабкарлиқи болған әмәлдарлири вә ширкәтләргә қарита хәлқара қанунлар бойичә ембарго қоюш қатарлиқ җазалаш тәдбирлирини йолға қоюш керәк.

Үчинчи тәләп: бирләшкән дөләтләр тәшкилати қатарлиқ хәлқара тәшкилатлар хитай һөкүмитиниң районда уйғурларға қарита елип бериливатқан инсанийәткә қарши җинайи пакитлири үстидә мәхсус тәкшүрүш хизмитини орунлаштуруп, райондики хәлқниң сиясий, һоқуқи, диний һоқуқи вә кишилик һоқуқини қоғдиши керәк.

Төтинчи тәләп: хитай һөкүмитиниң зулумдин қечип башқа әлләрдин панаһлиқ тилигән уйғур мусапирлири мәсилисидә, уларниң сиясий панаһлиқ тәлипи қобул қилиниши вә уларниң хитайға қайтурулмаслиқиға капаләтлик қилиниши керәк.

Зубәйрә ханим хәлқара тонулған бир қисим уйғуршунас алимлар вә илим әһлиниң уйғурлар қамалған җаза лагерлирини тақаш мәсилисидә актип инкас қайтуруватқанлиқини әскәртти. У, бир қисим тонулған тәтқиқатчиларни нәқил елип, уларниң лагерларниң ички әһвалини паш қилиш қатарлиқ җәһәтләрдә наһайити актип рол ойнаватқанлиқини тәкитлиди.

Америкидики уйғур зиялийлиридин ню-йорк шәһиридики коломбийә университетиниң теббий пәнләр доктори мәмәт имин әпәндиму зияритимизни қобул қилип, хитай тәтқиқати билән шуғуллиниватқан, хәлқарада тонулған тәтқиқатчиларниң уйғур дияридики җаза лагерлири мәсилисидә қандақ позитсийәдә болушиниң толиму муһим әһмийәткә игә икәнликини билдүрди.

У баянида әгәр бу тонулған алимлар, мутәхәссисләр уйғур диярида қурулған җаза лагерлири мәсилисидә актип инкас қайтуруп, хитай һөкүмитигә бесим пәйда қилса, буниң лагерларни тақашта көрүнәрлик рол ойнайдиғанлиқини тәкитлиди.

Зубәйрә ханим йәнә нөвәттә америка, явропа қатарлиқ ғәрб демократик дөләтләрдә уйғур дияридики җаза лагерлирини тақаш тәләплири күчлүк вә позитсийә қаттиқ болуватқан болсиму, әмма буниң йәнила йетәрлик әмәсликини билдүрүп, болупму мусулман әллиридә, бу әһвалға қарита пассип позитсийәдә туруш һалитиниң йәнила еғирлиқини вә бу әһвалниң өзгириши керәкликини тәкитлиди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.