Uyghur kishilik hoquq qurulushi “Lagérlar” ni taqash mesiliside yershari xaraktérlik heriket bolushini tekitlidi

Washin'gtondiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” 28-noyabir élan qilghan doklatida xitay hökümiti barghanche kéngeytiwatqan lagérlar mesilisige qarita pütün yershari xaraktérlik inkas qayturushning muhimliqi otturigha qoyulup, herqaysi dölet hökümetliri, diniy teshkilatlar, xelq'araliq soda shirketliri we xelq'arada tonulghan ilim ehlilirining xitay hökümitige dawamliq bésim ishlitishi kérekliki bildürüldi.

3-Dékabir düshenbe küni amérikining washin'gton shehiridiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” tor békitide, mezkur teshkilat teripidin 28-noyabir küni teyyarlan'ghan “Xitayning jaza lagérlirigha qamalghan Uyghurlar mesiliside yershari xaraktérlik heriket qollinishi kérek” dégen témida bir qisqa doklat élan qilindi.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre xanim, mezkur doklatni teyyarlashqa qatnashqanlardin biri. Zubeyre xanim 4-dékabir seyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, doklatni teyyarlashtiki meqset we doklatta otturigha qoyulghan mezmunlar heqqide toxtaldi.

Zubeyre xanimning bildürüshiche, doklatta xitay hökümitining Uyghur diyarida barghanche kéngeytiwatqan “Kespiy terbiyelesh merkezliri” dégendek namlar qoyulghan “Jaza lagérliri” ni taqash we bu jaylargha türküm-türkümlep qamiliwatqan Uyghur qatarliq millet wekillirining eng téz waqitta qoyup bérilishini qolgha keltürüsh üchün yershari xaraktérlik heriket qollinishqa a'it konkrét telepler otturigha qoyulghan.

Uning bildürüshiche, “Xitayning jaza lagérlirigha qamalghan Uyghurlar mesiliside yershari xaraktérlik heriket qollinishi kérek” dégen témidiki doklatta, herqaysi dölet hökümetliri, diniy teshkilatlar, xelq'araliq soda shirketliri we xelq'arada tonulghan tetqiqatchilarning xitay hökümiti bilen bolghan her xil diplomatik munasiwetliride, öz alahidiki we öz shara'itidin paydilinip, xitay hökümitige dawamliq bésim ishlitishi kérekliki bildürülgen.

Doklatta, herqaysi dölet hökümetliridin kütidighan konkrét telep we ümidler türler boyiche otturigha qoyulghan bolup, zubeyre xanimning bildürüshiche ularni töwendiki mezmunlargha yighinchaqlash mumkin.

Birinchi telep: Uyghur kishilik hoquq qurulushi, herqaysi dölet hökümetlirining xitay hökümitige bésim qilip, sherqiy türkistandiki lagérlarni derhal taqashni we bu yerge qamalghan bir milyondin artuq Uyghur, qazaq we bashqa millet kishilirini qoyup bérishni telep qilishi hem bu mesilini xitay bilen bolghan diplomatik munasiwetning sherti qilishini qolgha keltürüsh.

Ikkinchi telep: xitay kompartiyesining insaniyetke qarshi jinayet ötküzüsh herikitide biwasite jawabkarliqi bolghan emeldarliri we shirketlerge qarita xelq'ara qanunlar boyiche émbargo qoyush qatarliq jazalash tedbirlirini yolgha qoyush kérek.

Üchinchi telep: birleshken döletler teshkilati qatarliq xelq'ara teshkilatlar xitay hökümitining rayonda Uyghurlargha qarita élip bériliwatqan insaniyetke qarshi jinayi pakitliri üstide mexsus tekshürüsh xizmitini orunlashturup, rayondiki xelqning siyasiy, hoquqi, diniy hoquqi we kishilik hoquqini qoghdishi kérek.

Tötinchi telep: xitay hökümitining zulumdin qéchip bashqa ellerdin panahliq tiligen Uyghur musapirliri mesiliside, ularning siyasiy panahliq telipi qobul qilinishi we ularning xitaygha qayturulmasliqigha kapaletlik qilinishi kérek.

Zubeyre xanim xelq'ara tonulghan bir qisim Uyghurshunas alimlar we ilim ehlining Uyghurlar qamalghan jaza lagérlirini taqash mesiliside aktip inkas qayturuwatqanliqini eskertti. U, bir qisim tonulghan tetqiqatchilarni neqil élip, ularning lagérlarning ichki ehwalini pash qilish qatarliq jehetlerde nahayiti aktip rol oynawatqanliqini tekitlidi.

Amérikidiki Uyghur ziyaliyliridin nyu-york shehiridiki kolombiye uniwérsitétining tébbiy penler doktori memet imin ependimu ziyaritimizni qobul qilip, xitay tetqiqati bilen shughulliniwatqan, xelq'arada tonulghan tetqiqatchilarning Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesiliside qandaq pozitsiyede bolushining tolimu muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi.

U bayanida eger bu tonulghan alimlar, mutexessisler Uyghur diyarida qurulghan jaza lagérliri mesiliside aktip inkas qayturup, xitay hökümitige bésim peyda qilsa, buning lagérlarni taqashta körünerlik rol oynaydighanliqini tekitlidi.

Zubeyre xanim yene nöwette amérika, yawropa qatarliq gherb démokratik döletlerde Uyghur diyaridiki jaza lagérlirini taqash telepliri küchlük we pozitsiye qattiq boluwatqan bolsimu, emma buning yenila yéterlik emeslikini bildürüp, bolupmu musulman elliride, bu ehwalgha qarita passip pozitsiyede turush halitining yenila éghirliqini we bu ehwalning özgirishi kéreklikini tekitlidi.