Kitab söhbiti: “Lagérlarda: xitayning yuqiri téxnikiliq jaza ewj alghan mustemlikisi”

Dunya jama'iti “Emdi yüz bermeydu” dep wede qilghan qirghinchiliq Uyghur diyarida qaytidin otturigha chiqqandin kéyin bu heqtiki mulahiziler herqaysi axbarat wasitilirining, alim-mutexessislerning we teshkilatlarning da'imliq muzakire témiliridin biri bolup keldi. Shuning bilen birge “Milyonche Uyghur lagérlargha qamaldi” dégen uchurlarda az dégendimu bir milyondin üch milyon'ghiche Uyghurning lagérlargha mehkum bolghanliqi algha sürülgende yene bir qisim kishiler insanning eqli yetmeydighan bu qabahettin we sandin gumanlandi. Ene shu xil weziyette yash Uyghurshunas alimlardin doktur derrén baylérning 2021-yili öktebirde neshrdin chiqqan “Lagérlarda: xitayning yuqiri téxnikiliq jaza ewj alghan mustemlikisi” namliq esiri özining ixcham bayanliri arqiliq Uyghur diyaridiki lagérlargha munasiwetlik köpligen so'allargha jawab berdi. Bu heqtiki téximu tepsiliy ehwallarni keng jama'etchilik bilen ortaqlishish üchün washin'gton shehiridiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilati” 26-öktebir küni kechqurun aptor bilen bir meydan kitab söhbiti ötküzdi.

Bu qétimqi tor muhakimisining riyasetchisi, “Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilati” ning tetqiqatchisi doktur élis endérson aldi bilen söz élip, Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilati, doktur derrén baylérning eserliri, bu qétimqi söhbet sahibi nuriy türkelning xizmetliri hemde bu qétimqi yighin heqqide qisqiche melumat berdi.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi, adwokat nuri türkel söhbetni bashlashtin awwal Uyghur diyaridiki zor tutqun we siyasiy basturush heqqide omumi chüshenche berdi. . Shundaqla bu jeryanda xitay hökümitining yuqiri pen-téxnika wasitiliridin paydilinip bu siyasiy basturushni qandaq kölemge we derijige élip chiqqanliqini, reqemlik hakimmutleqliqning omumliship bolghanliqi, aqiwette jorj orwélning “1984” namliq romanidiki qabahetlik jem'iyetning Uyghur diyarida resmiy barliqqa kelgenlikini, derrén baylérning kitabining del ashu xil ré'alliqqa béghishlan'ghanliqini éytip kélip, derrén baylérni bu heqte kitabxanlargha qisqiche chüshenche bérishke teklip qildi.

Derrén baylér nöwettiki Uyghur jem'iyitining pütkül jem'iyet boyiche nazaretke mehkum bolushidek omumi ehwalidin gep bashlidi. . Doktur derrén baylérning bildürüshiche, gherb dunyasining yuqiri pen-téxnikisi Uyghur diyarida xitay hökümitining Uyghurlarni toluq nazaretke élishidiki eng küchlük qoral bolup qalghan. U kitabtiki weqelerni bayan qilishta 2000-yilliri tarim wadisidiki bir chet yézida tunji bolup yanfon sétiwalghan bir déhqan yigitning qismitini yip uchi qilghan. Shu waqitta pütkül yézidiki kishiler bu téléfon'gha möjize kebi heyran qalghan bolsa aridin on yillar ötkende téléfon yézilardimu adettiki bir nersige aylinip qalghan. Emma 2010-yillirining otturiliri derrén baylér ziyaret qilghan kishiler bu halni “Téléfonning balasi” dep teswirligen. Chünki ene shu waqitlardin bashlap türküm-türküm Uyghur yashliri téléfon'gha baghlinishliq “Balayi-qaza” bilen eyiblinip tutqun qilinishqa bashlighan. Ene shu teriqide zamanimizdiki eng yéngi téxnikilarning biri bolghan téléfon alaqisi Uyghurlarning turmushidin halqip, ularni zor kölemde tutqun qilishqa “Xizmet” qilghan. .

Derrén baylérning bayan qilishiche, xitay hökümitining Uyghur jem'iyitidiki basturushliri téléfon bilen baghlinishliq bolghan sahedila toxtap qalmighan. Közitish sistémisi, awaz élish téxnikisi dégenler lagérlardiki mehbuslarni rohiy we jismaniy jehetlerde insaniy xorluqqa giriptar qilishqa ishlitilgen bolsa, lagér téshida barliq kishilerning barliq ish-herikitini közitish we xatirileshke qollinilghan. Buning bilen pütkül Uyghur jem'iyiti xitay hökümitining körüsh da'iriside ayan bolghan. Emma bu hal kéyinche Uyghur diyaridin halqip bashqa kishilergimu yéyilghan. Mezkur kitabtiki pérsonazhlarning biri del ashu gherb dunyasining yuqiri pen-téxnikisigha “Böshük” bolghan téxnika sheherliridin sé'atil shehiridiki aliy mektepte oquwatqan xitay oqughuchi bolup, xitaydiki tughqanlirini yoqlashqa barghanda mekteptin ewetilgen élxetlerni körüsh üchün kompyutérigha mewhum xususiy tor (VPN) ornatqan. Netijide xitay saqchiliri uni etisila izdep kelgen we tutqun qilghan. Xitay hökümiti Uyghur diyaridiki omumiy nazaretke ishlitiwatqan üskünilerning beziliri aptor washin'gton uniwérsitétida oquwatqan mezgilliride körgen bolup, ularni “Mikrosoft” shirkiti bilen hemkarlishiwatqan shirketler yasighaniken. Buning bilen gherb dunyasidiki shirketler insaniyetning turmushigha asanliq we qulayliq yaritish üchün tetqiq qilip chiqqan bu téxnikilar xitay hökümitining qolida 21-esirdiki qabahetni emelge ashurush wasitisige aylinip qalghan. Aptor 2014- we 2015-yilliri Uyghur diyarida ilmiy tekshürüsh bilen meshghul boluwatqanda u tonuydighan Uyghurlarning uruq-tughqanliri bir-birlep tutulushqa bashlighan. Kéyinche u amérikigha qaytip kelgendin kéyin Uyghur diyaridiki zor tutqunning téximu ulghiyip tarixtiki yéngi bir qirghinchiliqning bashlan'ghanliqini anglighan. Ene shu tutqunda ghayib bolghan sansizlighan kishilerning ehwalini gherb dunyasidiki keng oqurmenlerge ilmiy tetqiqatchi tilida emes, eksiche ammibab tilda bayan qilip bérish üchün bu kitabni yézip chiqqan. Uning bu heqtiki ilmiy tetqiqati kéler yili neshr qilish pilanigha élin'ghan “Térrorluq kapitalizmi” namliq eserde bayan qilinidiken. Omumen, derrén baylérning Uyghur diyaridiki izdinishliri, özi biwasite körgen qabahetler, u sözleshken lagér shahitliri hemde xitay hökümitining nöwette pütkül Uyghur jem'iyitini bir chong lagérgha aylandurup qoyghanliqidek ré'alliq “Lagérlarda: xitayning yuqiri téxnikiliq jaza ewj alghan mustemlikisi” namliq eserde addiy we ammibab shekilde bayan qilip bérilgen. .

Derrén baylérning bildürüshiche, yehudiylar zor qirghinchiliqi (Holocaust) heqqide yézilghan eserlerdiki teswirlerning Uyghur diyarida eyni yosunda qaytidin zahir bolushi, bolupmu lagér shahiti bolghan yehudiy yazghuchilarning bayanliri bilen Uyghur lagér shahidlirining bayanliridiki oxshashliqlar uninggha alahide tesir qilghan. Ularning teswiridiki lagér qurulmisi, lagérlardiki siyasiy ménge yuyush terbiyesi, lagérlarda shu zamandiki eng yéngi pen-téxnika wasitilirining qollinilishi, mehbuslarni haywanning ornida xorlash qilmishlirining oxshash tekrarlinishi mahiyette Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning emeliyette yehudiylar zor qirghinchiliqidin héchqanche perqi yoqluqini janliq namayan qilip béridiken. Uning üstige aptor yépiq shekilde ziyaret qilghan nechche on lagér shahidlirining köpinchisi shu waqitta tunji qétim bir chet'ellik tekshürgüchige öz kechmishliridin melumat bergenler bolup, uruq-tughqanlirining bixeterliki üchün öz isimlirini tilgha almighan. Shundaq bolghanliqi üchün yalghan éytishqa héchqandaq hajiti bolmighan bu shahitlarning lagér heqqide éytqanliridiki ghayet zor oxshashliq aptorni bekmu heyran qaldurghan. Bu oxshashliq bolsa bu qétimqi kitabta toluq bayan qilin'ghan.

Mezkur kitabning asasliq oqurmenliri keng jama'etni nishan qilghanliqi üchün aptor éghir ilmiy tetqiqat tilida emes, belki addiy we ammibab bayan sheklini qollan'ghan. Shu sewebtin nöwette mezkur eserning gherb dunyasidiki téximu köp kishilerge Uyghur diyaridiki qirghinchiliq heqqide ammibab chüshenche bérishi ümid qilinmaqtiken.