Хитайниң уйғур илиға ниқабланған көчмән йөткәш тактикиси - “ихтисаслиқларни җәлп қилиш”

Амстердамдин обзорчимиз асийә уйғур тәйярлиди
2024.08.22
aral-shehirige-xitaydin-kelgen.kochmen-yang-jie.jpg Арал шәһиригә хитай өлкисидин кәлгән аял тәшвиқ қилмақта. 2020-Йили март.
Social Media

19-Авғуст “ғәрбий дияр” торида “сәһийә вә сақлиқни сақлаш саһәсидә ихтисаслиқларни җәлп қилиш, тәрбийәләш вә елип қелиштики шинҗаң услубини тонуштуруш” намлиқ бир мақалә елан қилинған.

Мақалидә кишиләрниң диққитини тартидиған бир нуқта болуп, у болсиму “ихтисаслиқларни җәлп қилиш, тәрбийәләш вә елип қелиш(引才留用)” сөзидур. Қаримаққа бу сөз уйғур елиниң иқтисадий тәрәққияти үчүн ихтисаслиқларни һәр җайлардин қобул қилиш дегәндәк мәнидә чүшинилсиму, әмма “елип қелип пайдилиниш(留用)” сөзиниң көчмән йөткәш билән биваситә мунасивәтлик болғанлиқини җәзм қилишқа болиду. Чүнки дунядики һәрқандақ дөләт яки районлар өзиниң тәрәққиятини күчәйтиш үчүн ихтисаслиқларға еһтияҗлиқ болиду. Әмма бу һәргизму хитай қиливатқинидәк, йәрликләрни йоқитиш вә йоқитилған нопусниң орнини көчмәнләр арқилиқ толдуруш йоли билән елип берилмайду!

Мақалиниң мәзмунидин қариғанда, аталмиш “аптоном районлуқ хәлқ дохтурханиси” ихтисаслиқларни қобул қилишта бир қисим йеңичә тәдбирләрни қолланғанлиқи сәвәблик, “ихтисаслиқларни елип қелиш” и бир қәдәр мувәппәқийәтлик болған. Һәтта мақалидә уйғур сөзиму елип ташлинип пәқәт “аптоном районлуқ хәлқ дохтурханиси” дейилгән.

Хитайлар кәң қоллинидиған тикток арқилиқ тарқалған видийоларда көрситилгән, хитай көчмәнләргә тәйярланған өйләрни екскурсийә қилдурмақта. 2020-Йили март, арал шәһири.
Хитайлар кәң қоллинидиған тикток арқилиқ тарқалған видийоларда көрситилгән, хитай көчмәнләргә тәйярланған өйләрни екскурсийә қилдурмақта. 2020-Йили март, арал шәһири.
Social Media

Бу йәрдә тилға елинған йеңи тәдбир болса, аталмиш ихтисаслиқларға берилидиған һәр хил тәминатларни өстүрүшни көздә тутқан. Йәни мақалида дейилишичә, “аптоном районлуқ хәлқ дохтурханиси” қобул қилған ихтисаслиқ хадимларниң өрләп оқуш яки тәрбийәлинишкә беридиған айлиқ ярдәм пули 5 миң йүән болуп, бу пулларниң тәрәққий қилған шәһәрләрдики турмуш хираҗәтлиригә йәтмәйдиғанлиқи; “аптоном районлуқ хәлқ дохтурханиси” бу хилдики тәминат пулини икки-үч һәссә юқири көтүргәндин буян, тәрбийәлинишкә қатнишидиған ихтисаслиқларниң көпәйгәнлики баян қилинған. Әлвәттә бу йәрдә көздә тутулған “ихтисаслиқлар” ниң уйғур вә башқа йәрлик хәлқләр әмәс, бәлки сирттин кәлгән хитай көчмәнлири икәнлики ениқ! конкрет қилип ейтқанда, “аптоном районлуқ хәлқ дохтурханиси” хитай ичи вә сиртидин қобул қилған аталмиш “хитай ихтисаслиқлар” мәзкур дохтурхана тәминлигән иқтисад билән магистирлиқ, докторлуқ оқуш пурситигә еришәләйдикән. Бу немидегән есил иш вә яхши пурсәт һә?! мақалиниң мәқситиму әмәлийәттә, аталмиш ихтисаслиқларни елип қелишта “аптоном районлуқ хәлқ дохтурханиси” қолланған “йеңи тәдбир” ләрни тәшвиқ қилиш болған. Лекин бу йәрдики мәсилә, хитай көчмәнлириниң уйғур илиға көчүп келишила болмастин, бәлки уйғурларниңму хитай өлкилиригә көчүрүлүшидур.

Хәлқара коммунизм қурбанлири хатирә фондиниң тәтқиқатчиси адриан зенз тәрипидин 2020-йили декабирда елан қилинған “шинҗаңдики әмгәк күчлирини йөткәш рамкиси ичидики мәҗбурий әмгәк вә мәҗбурий көчүрүш” мавзулуқ доклатта, уйғурларни хитай өлкилиригә көчүрүштики мәқсәтниң уйғурларниң нопус қурулмисини өзгәртишни мәқсәт қилидиғанлиқи ениқ йезилғанлиқи көрситилгән. Шундақла хитай һөкүмити тәрипидин көчүрүлгәнләрниң пәқәт уйғур нопусини асас қилғанлиқи оттуриға қоюлғаниди. Доклаттики санлиқ мәлуматлар хитайниң тйәнҗин шәһиригә җайлашқан “нәнкәй университети әқил амбири” ниң 2018-йили елан қилған тәтқиқат доклатидин кәлгән болуп, бу доклат “нәнкәй доклати” дәп аталған.

Хитай һөкүмити гәрчә “нәнкәй доклати” да, уйғур дияридики “ешинча әмгәк күчлири” ни йөткәп ишқа орунлаштурушни “намратлиқни түгитиш” дәп чүшәндүргән болсиму, әмма доклатниң омумий мәзмунидин қариғанда, иқтисадни яхшилаш асаслиқ мәқсәт болмастин, бәлки уйғурларниң әнәниви топлишип яшаш вә аиливи турмуш қурулмисини вәйран қилиш арқилиқ, уйғурларниң уйғур елидики нопусини азайтишни нишан қилған. “нәнкәй доклати” да хитай һөкүмитиниң йирақни көзләп, уйғур яшлирини яқа юртлардики завут, карханиларға ишләмчиликкә йөткәш арқилиқ, уйғурларниң нопус қурулмисини өзгәртиш, уйғур яшлириниң каллисини ююш, уларниң дуня қариши, тәпәккур усулини өзгәртиш арқилиқ, хитайға сиңдүрүветишни мәқсәт қилғанлиқи ениқ тилға елинған.

Демәк, уйғур нопусини хитай өлкилиригә зор көләмдә йөткәш билән тәң, хитай нопусини уйғур илиға зор көләмдә йөткәп келиш арисида мәлум сәвәб вә нәтиҗә мунасивәтлириниң барлиқи ениқ. Ундақта бу зади қандақ сәвәб вә қайси нәтиҗини көрситиду?

Хитай өлкилиригә уйғур нопусини мәҗбурий йөткәштә, хитай һөкүмити асаслиқи уйғурларниң нопусини азайтишни мәқсәт қилидиғанлиқи “нәнкәй доклати” да ениқ йезилған. юқири тәминат вә әвзәл сиясәтләр билән хитай нопуслирини уйғур илиға йөткәп келишму, йәнила уйғурларниң уйғур елидики нопус қурулмисини өзгәртиш, хитай нопусини йәрликтә нопус вә һәрқайси җәһәтләрдә мутләқ үстүнлүккә игә қилишни нишан қилиду. Қисқиси, бундақ усулда уйғурларни техиму аз вә аҗиз һаләткә чүшүрүш, ақивәттә хитайларға ассимилятсийә қиливетиш мәқситигә йетәләйду.

Әмәлийәттә, хитай өлкилиридин аталмиш “ихтисаслиқ хадим” сүпитидә көчүп келиватқан хитай көчмәнлири ялғуз “аптоном районлуқ хәлқ дохтурханиси” биләнла чәкләнгән әмәс. Бәлки уйғур елиниң һәрқайси вилайәт, шәһәрлири, һәрқайси саһәлиригичә кеңәйгән. Мисалға алсақ, “шинҗаң уйғур аптоном районлуқ адәм күчи байлиқи вә иҗтимаий капаләт назарити” 2024-йили 30-майда “шинҗаңниң һәрқайси җайлирида ихтисаслиқларни қобул қилиштики әң йеңи сиясәтләр җуғланмиси (хизмәт унвани, олтурақ өй, мааш, ярдәм пули қатарлиқлар)” ни елан қилған. Мәзкур һөҗҗәттә көрситилишичә, үрүмчидики сирттин қобул қилинған ихтисаслиқларға берилидиған тәминатлар ичидә, нопусини үрүмчигә йөткәп кәлгәнләргә бир қетимлиқ 100 миң йүәндин 300 миң йүәнгичә олтурақ өй толуқлима пули берилидикән; нопусини йөткимигәнләрниму 3 йиллиқ һәқсиз дача өй билән тәминләйдикән. Турпанда болса докторлар яки юқири дәриҗилик унванларға еришкәнләргә 100 миң йүәнлик орунлишиш пули, һәр айда 3 миң йүән ихтисаслиқлар ярдәм пули, турпанда өй сетивалған болса, йәнә 200 миң йүән өй сетивелиш толуқлимиси қошуп берилидикән. Қәшқәрдә болса тәминат техиму яхши болуп, турмуш, өй сетивелиш ярдәмлири берилиштин сирт, доктор аспиранти яки юқири дәриҗилик кәспий унванларға еришкәнләргә 5 йилға бөлүп, 50 миң йүән, 150 миң йүән вә 200 миң йүән турмуш ярдәм пули беридикән. Әгәр қәшқәрдә 5 йил хизмәт қилған вә өй сетивалған болса, 50 миңдин 400 миң йүәнгичә өй сетивелиш ярдәм пули берилидикән.

Хитай көчмәнләр хотәнниң мәркизидики чоң мәйданда уссул ойнаватқан көрүнүш. 2015-Йили 15-апрел.
Хитай көчмәнләр хотәнниң мәркизидики чоң мәйданда уссул ойнаватқан көрүнүш. 2015-Йили 15-апрел.
AFP

Юқарқи мәлуматлардин қариғанда хитайниң уйғур илиға нопус йөткәштики сиясәтлиридә давамлиқ өзгириш болуп туруватқанлиқи ениқ. Болупму 2024-йили йәни хитай көчмәнлирини йөткәп келишкә еһтияҗи ашқансери, уйғур илиға йөткилишни халайдиған хитай көчмәнлириниңму тәләплири бара-бара көпийишкә башлиған. Тегишлик тәләпләр орунланмиған, йетәрлик иқтисадий ярдәмләр болмиған әһвалда хитай көчмәнлириниң “көчүш қизғинлиқи” му төвәнләп кәткән. Йәни, хитай үчүн нөвәттә уйғур илиға хитай көчмәнләрни йөткәш унчә асанға тохтимайватқанлиқи ашкара.

Нөвәттә хитай иқтисадида нурғун чекинишләрниң болуватқанлиқини, хитай яшлириниң хизмәт тепишта күчлүк киризисқа дуч келиватқанлиқиға даир нурғун хәвәрләр оттуриға чиқиватқан мушундақ бир пәйттиму, хитайдики аталмиш “ихтисаслиқлар” ниң уйғур илиға көчүрүп келиниши зор иқтисадий мәнпәәт вә әвзәл сиясәтләр биләнму қулайлашмаслиқи кишини һәйран қалдуриду. Болупму “аптоном районлуқ хәлқ дохтурханиси” ниң ихтисаслиқларни җәлп қилиштики “йеңи тәдбир” лириниң хитайда кәң көләмдә тәшвиқ қилинишидин, хитай көчмәнлирини уйғур илиға йөткәп келишниң хитай үчүн унчә асанға чүшмәйватқанлиқини көрүп йетишимиз тәс әмәс!

[Әскәртиш: бу обзордики қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизға вәкиллик қилмайду]

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.