Sofi richardson: xitay xelq'araning bay kömür kan weqesini tekshürüshige yol qoyushi kérek

Bügün kishilik hoquqni közitish teshkilati mexsus bayanat élan qilip, xitay hökümitini bay kömür kandiki weqe üstidin musteqil tekshürüsh élip bérishqa ruxset qilishqa chaqirdi. Ular bayanatida xitay hökümiti teripidin élip bérilghan hujumda “Heddidin ziyade küch” qollan'ghan-qollanmighanliqini békitish üchün shu jayning özidin pakitlarni éniqlap chiqishning intayin muhimliqini tekitlidi.

Biz bügün bu bayanat munasiwiti bilen kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya ishliri diréktori sofi richardson xanimni ziyaret qilduq. Sofi richardson xanim baydiki weqege a'it uchurlarda xitay hökümiti tarqatqan uchurlar bilen bashqa xelq'ara xewer organliri tarqatqan uchurlar arisida perqler barliqini, shunga buni delilleshning zörürlükini éytti. U mundaq dédi: “Biz weqede zadi kimler öltürüldi, néme üchün, puqralar muwapiq qoghdaldimu, dégendek so'allarning jawablirini jezmleshtürüshimiz kérek. Emma xitay hökümiti bergen uchurlar her waqittikidekla özining qilmishini aqlaydighan uchurlar boldi. Bular gumanliq. Shunga biz bu weqe üstide musteqil tekshürüsh lazim dep qaraymiz.”

Sofi richardson xanim bayanattiki sözide, xitay hökümitining eger heqiqeten yoshurghudek nersisi bolmisa, u halda b d t mutexessisliri, musteqil zhurnalistlar, diplomatlar we közetküchilerning rayon'gha tosalghusiz bérip yüz bériwatqan barliq weqelerni tekshürüshige yol qoyushi kéreklikini bildürgen.

Baydiki kömür kanda 9-ayning 18-küni weqe yüz bergenliki tunji qétim istansimiz teripidin ashkarilan'ghan, emma xitay metbu'atliri bu heqte héchqandaq uchur tarqatmighan idi. Eyni chaghda radi'omiz ziyaritini qobul qilghan yerlik da'iriler kan hujumidin kéyin 3 a'ililiktin bolghan 17 ademning qéchip yürüwatqanliqini, ularning arisida üch bala barliqini bildürgen idi. Xitay j x ministirliqi 14-noyabir öz torida bir uchur élan qilip 56 künlük iz-qoghlap zerbe bérish herikiti netijiside bay kömür kandiki weqeni sadir qilghan “Térrorchilarni toluq yoqatqanliqi” ni bayan qildi. Ular öltürülgenlerning musa toxtiniyaz, memet eysa bashchiliqidiki térrorchilar ikenlikini xewer qilghan idi. Xitay da'iriliri élan qilghan yuqiridiki isimlar bilen istansimiz igiligen yuqiridiki isimlarning oxshash bolushi étip öltürülgen bu kishilerning 3 a'ililiktin bolghan kishiler ikenlikini qismen ispatlighan boldi.

Sofi richardson xanim sözide, mana bu nuqtini eskertip, bu weqede qoral küchige tayinish qanunluqmidi dégen so'alni peyda qilidu, dédi. Sofi xanim mundaq dédi : “Xitay hökümiti özining xitayning menpe'eti üchün xizmet qilmaydighan kishilerning weqelerni musteqil tekshürüshige yol qoymaydu. Mana bu shinjangdiki mesililerning tüp yiltizi. Elwette hökümetning xelqni qoghdash we kérek bolghan yerde küch qollinish mejburiyiti bar. Biraq, bu weqediki kishilerning bir a'ile kishiliri ikenliki we arisida balilarning barliqi heqqidiki uchurlarni nezerde tutqanda, u halda bu yerde bir so'al tughulidu. Yeni bu, ulargha ishlitilgen zorluq küch qanunluqmidi ? buning jawabi intayin muhim.”

Kishilik hoquqni közitish teshkilati bayanatida weqede qirghuchi qorallarning ishlitilgenlikige diqqet tartip, qanun ijra qilghuchilarning qalaymiqan qoral küchi ishlitishining jazalinishi kéreklikini tekitligen. Bayanatta bu heqte mundaq dep yézilghan: “Xitay hökümitining hem jama'et tertipini qoghdash hem gumandarlarning we omumiy xelqning hoquqlirigha hörmet qilish mejburiyiti bar. B d t ning “Qanun ijra qilish organlirining qoral küchini ishqa sélishni bashqurush” qa a'it qanunlirida éniq qilip, qanun ijra qilghuchi organlar amal bar zorawanliq wasitilerdin saqlinishi, peqet hayatiy bixeterliki jiddiy tehdit astida bolmighuche qirghuchi qorallarni ishletmesliki kérek, dep békitilgen. U hem herqaysi hökümetlerni kéreksiz yerge qoral küchi ishletken qanun ijra qilghuchilarni choqum jinayi jawabkarliqqa tartishni emir qilghan. Qolgha élin'ghan jinayet gumandari sotqa chiqirilishtin burun choqum qoghdighuchi adwokatqa érishishi we adil höküm qilinishi kérek.”

Xitay tashqi ishlar ministiri wang yi parizhdiki térrorluq hujumidin kéyin derhal bayanat bérip, xitaymu térrorluqning qurbani, dep bildürgen we herqaysi döletlerni xitayning térrorluqqa qarshi urushigha hemkarlishishqa chaqirghan. Biraq, dunya Uyghur qurultiyi we bir qisim közetküchiler xitay hökümitining parizhdiki térrorluq hujumini özining Uyghur rayonida yürgüzüwatqan bésim siyasitini qanunlashturidighan pursetke aylanduruwatqanliqini bildürgen. Sofi xanim sözide néme üchün Uyghur rayonida jiddiy weziyetning dawam qiliwatqanliqi diqqet qozghashqa tégishlik deydu. Sofi xanim sözide, “Xitay hökümiti shinjangda naraziliq peyda qiliwatqan iqtisadiy barawerlik, döletni qanun arqiliq idare qilish, adil sot, söz erkinliki qatarliq hoquqlarni kapaletke ige qilmaywatqanliqi jiddiylikning dawam qilishidiki sewebler” dep körsetti.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati bügün élan qilghan bayanatida yene, b d t we xitay hökümiti bilen kishilik hoquq di'alogi ötküzüwatqan döletler hökümetlirini xitaydin baydiki weqe heqqide melumat bérishni telep qilishni hem shundaqla musteqil tekshürüsh netijiliri bilen delillenmey turup, xitayning “Térrorluqqa qarshi urushi” gha hemkarlashmasliqqa chaqirghan.