Xitay néme üchün Uyghurlarning kona kümüsh tenggilirini qimmet baha bilen sétiwalidu?

“Dowyin” da, “Mushük'éyiq yighip saqlighuchi” dégen namdiki biri Uyghurlarning tarixta qollinilghan kona kümüsh tenggilirining xitayning kim'artuq bazirida nahayiti yuqiri bahada sétiliwatqanliqi toghrisidiki bir widiyodin élin'ghan.

Yéqinda xitayning ijtima'iy taratquliridin biri bolghan “Dowyin” da, “Mushük'éyiq yighip saqlighuchi” dégen namdiki biri Uyghurlarning tarixta qollinilghan kona kümüsh tenggilirining xitayning kim'artuq bazirida nahayiti yuqiri bahada sétiliwatqanliqi toghrisidiki bir widiyoni yollighan.

Bu widiyogha “Ching sulalisi dewridiki qeshqer shyangping kümüsh tenggilirining bazar bahasi qandaq? eger sizde shinjang ölkiside yasalghan bu üch xil kümüsh tengge bolsa, diqqet qilishingiz kérek. Chünki uning qimmiti 2 milyon yüen bolushi mumkin” dep chüshendürüsh yézilghan.

Uningda éytilishiche, “Shinjangda bésilghan yultuz shekillik kümüsh tengge” ning xitaydiki kim'artuq sétilish bahasi 276 ming yüen, “1910-Yildiki shinjang kümüsh tenggisi” ning bahasi 1 milyon 357 ming yüen, “1907-Yildiki ching sulalisige a'it qeshqer shyangping kümüsh tenggisi” sining kim'artuq sétish bahasi 552 ming yüen iken.

Arxé'ologiyilik qézilma we yazma matériyallargha asaslan'ghanda, tarixtin buyan Uyghur élide qollinilghan pullar siyasiy-tarix nuqtisi boyiche ayrilghan bolup, hakimiyetlerning almishishi pullarning özgirishini keltürüp chiqarghanliqi sewebidin hakimiyetlerning almishish waqti pul tarixini dewrge ayrishning ölchimi qilin'ghan iken. Türkiye hajettepe uniwérsitétining tarix penliri oqutquchisi doktor erkin ekrem ependining bildürüshiche, qedimki Uyghur diyari yipek yolining kindikide bolushtek jughrapiyelik alahidiliki bilen eyni chaghda muhim tijaret tügini bolghanliqi üchün, qedimdin tartip bu jayda her xil pullar ishlitilgen.

Yéqinqi yillardin buyan, xitay da'irilirining Uyghurlargha a'it tarix, arxé'ologiye, qedimki medeniyet izliri we yerlik hüner-sen'et miraslirini özgertish, yoq qilish yaki xitayning qiliwélishtek “Qayta qurush” herikitining tedrijiy kéngiyiwatqanliqi melum. Mushundaq ehwalda, Uyghurlarning tarixta qollan'ghan kümüsh tenggilirining xitayning kim'artuq bazirida xélila yuqiri bahada sétiliwatqanliqi toghrisidiki widiyo muhajirettiki tordashlarning alahide diqqitini tartqan.

Lagér shahiti zumret dawut 14-noyabir küni bu widiyoni féysbukqa chiqarghandin kéyin, hazirghiche 43 kishi hembehirligen bolup, ularning asasen Uyghur ikenliki we hembehirlesh sanining her küni éship barghanliqi bilinmekte.

Bu widiyogha yézilghan inkaslar ichide, beziler bu kona tenggilerning üstige yézilghan xetler heqqide melumat bergen. Ular bu kona tenggilerning üstige yézilghan xetler heqqide izahat bérip, “Tenggining bir yüzide - jmهoryt aslamy shrqy torkstan, (١)mskok ١٣٥٢ snه ‛sherqiy türkistan islam jumhuriyiti, hijriye 1352- yili (1)- basmisi‚ dep bar iken. Ikkinchi yüzide- ضrb kashghr ‚qeshqerde bésildi‛ dep bar iken” dep yazghan. Yene bireylen bolsa, “Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti pulining tarixiy hem iqtisadi qimmiti bekmu yoqiri. Süret we widiyodin qarighanda, bu sürettikisi xitaylar heqiqi tenggige asasen qélip yasap yéngidin quyghan saxtisidek qilidu” dep yazghan. Erkin ekrem ependi mezkur ikki jumhuriyetning öz aldigha pul ishletkenlikini sherhiyilep ötti.

Mezkur widiyogha yézilghan inkaslarning mutleq köp qismida, xitay da'irilirining nöwette Uyghur tarixi we medeniyitini yoqitish üchün, Uyghurlargha a'it bolghan barliq tarixiy ispatlarni yoqitishqa urunuwatqanliqi yézilghan. Hetta bezi inkas bildürgüchiler xitay da'irilirining mushu pursettin paydilinip, kona Uyghur tenggilirini saqlighan we satqanlarni éniqlap ularni tutqun qilish éhtimalining barliqinimu eskertken. Yeni bu inkaslarda beziler, “Xitaylar bizning dölet qurghinimizgha a'it pütkül pakitlarni yoqitip, tarixni burmilap, sherqiy türkistan ezeldin xitaygha tewe démekchi”, “Xelq ichide saqlinip qalghan tarixiy ispatlarni yoqatmaqchi”, “Tarixni yoqitay, iz qaldurmay, hem mushundaq tengge barlarni tutay, tégidin yoqitay dep bir chalmida ikki paxtekni teng soqmaqchiken zalim qanxor jallatlar”, “Xitay yene bir suyiqestni bashlaptu. Menche pulni alimiz dep yighiwalidu. Andin satqan ademni tutidu”, “Xitay Uyghurlarning qolidiki ispatlarni pul bérimiz dep éliwélip, andin tarixta qeshqer xanidanliqi, Uyghur dégen dölet bolup baqmighan yaki Uyghur ezeldin biz bilen bille yashap kelgen millet dep özgertish üchün qiliwatamdu bu hiylilerni-he”, “Xitay mushundaq tengge saqlighan ademni tépip yene yighishturmaqchiken” dégendek sözler bilen öz pikirlirini otturigha qoyghan.

Erkin ekrem ependi bu inkaslargha qarita pikir bayan qilip, xitay da'irilirining her xil wasitilerni qollinip, Uyghur tarixi we medeniyitige a'it barliq ispatlarni yoqitishqa urunushining pütünley xam xiyal ikenlikini ilgiri sürdi.

Uyghurlar weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan tunggan analizchi ma jü ependimu bu heqte köz qarishini bildürüp mundaq dédi: “Ilgiri manjularni yoqitish jeryanida, xitay kommunistik partiyisi mushuninggha oxshash usulni qollinishqa urun'ghan. Emma axirida meghlup boldi. Bu xil medeniyet yadikarliqlirini élip éytsaq, eger u yuqiri bahada kim'artuq qilip sétilsa, elwette uning qimmitini ashuridu. Chünki eyni waqitta qeshqerde ishlepchiqirilghan qeshqer kümüsh pulliri eng qimmetlik hésablinidu. Shübhisizki, hazir xitaydiki tarix we medeniyet yadikarliqliri sahesidikiler Uyghurlarning bu sahege munasiwetlik barliq bayliqliri buzulush, weyran bolush basquchida dep qaraydu. Shu sewebtin u yadikar kümüsh pullar téximu qimmetlik nersige aylinidu. Yene bir tereptin qarighanda, hazirqidek intérnét dewride hemme nerse xatirilinip méngiwatidu. Bu dewrde bir milletning medeniyet simwollirini yoqitish unche asan emes. Shunga, xitay bu xiyallirini emelge ashuralmaydu. Elwette, xitay kompartiyisi buning üchün türlük oyunlarni oynap baqidu. Emma ishinimenki, hemmisi meghlubiyet bilen axirlishidu. Méningche ular meqsitige yételmeydu.”

Tarixiy melumatlargha qarighanda, Uyghur élide qollinilghan yéqinqi we hazirqi dewr pullirida roshen milliy alahidilik we yerlik uslub saqlap qélin'ghan. U yene dewr bilen teng ilgirileshtek alahidilikni saqlighan bolup, melum jehetlerde, hetta eyni waqittiki xitayning pul tereqqiyatida aldinqi qatarda mangghan. Erkin ekrem ependining bildürüshiche, xitay da'iriliri Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan mushundaq jiddiy weziyette, Uyghur tarixidiki muhim medeniy bayliqlardin biri bolghan kona pullar heqqide etrapliq we konkrét tetqiq élip bérish tolimu muhim we zörür mesililerning biri bolmaqta.