Atalmish “Ku'énlun medeniyiti” ning mahiyiti we xitayning nöwettiki yéngi oydurmisi

Yotqan qedimiy shehirining qashtéshi chong qowuqining yopuqi échilmaqta. 2022-Yili 21-iyul, xoten

Yéqinqi yillardin buyan xitay metbu'atliri we taratqulirida “Ku'énlun medeniyiti” deydighan bir atalghu otturigha élip chiqilmaqta, shundaqla Uyghur medeniyitige da'ir barliq mezmunlar bu ramkigha baghlap sherhlenmekte.

Atalmish “Ku'énlun medeniyiti” xitay hökümet teshwiqatlirida jungxu'a medeniyitining muhim bir belgisi süpitide gewdilendürülgen. “Ku'énlun medeniyiti” dégen bu yéngi atalghu nöwette shi jinpéng hakimiyitining Uyghur éli bilen tibetning medeniyet sayahetchilikini échish we tereqqiy qildurush qurulushida alahide tekitlinishi, diqqet qozghimaqta.

Undaqta, xitay hökümet taratquliri néme üchün “Ku'énlun medeniyiti” dégen bu atalghuni we uning xitayche tebirini kötürüp chiqti? bu atalghuning arqisigha yoshurun'ghan siyasiy gherez we meqset zadi néme?

Xitay tilida “Kunlun” (昆仑) dep atalghan merkiziy asiyadiki bu heywetlik tagh tizmilirining esli nami “Qurum” taghliri bolup, qedimki Uyghurlar ejdadliri bu tagh tizmilirining tashqi körünüshidiki qaramtul rengni belge qilip, uni “Qurum” taghliri dep atighanliqi melum. “Qurum taghliri” ning yene bir tarmiqi “Qaraqurum” dep atalghan bolup, xitaychida uni ahang terjimisi boyiche “Kalakunlun” (喀喇昆仑) dep atighan. Qurum taghliri gherbte pamir égizlikidin bashlinip, tarim oymanliqining jenubiy girwikini boylap sherqiy-jenub yönilishi boyiche taki tibet égizlikigiche sozulidu. Omumiy. Uzunluqi 3000 kilométirgha sozulidu jughrapiyelik jehettin éytqanda, qurum taghliri tajikistan, afghanistan, Uyghur éli, pakistan, hindistan we tibet qatarliq bir qanchilighan dölet we rayonlar késip ötidu. Qurum taghliri asiya qit'esidiki meshhur taghlardin bolup, tarixtin buyan istratégiyelik orni intayin muhim bolup kelgen. U merkiziy asiya we tarim oymanliqini jenubiy asiya ikkinchi quruqluqi (hindistan yérim arili) din ayrip turidighan tebi'iy jughrapiyelik tosuq hésablinidu.

Xitay hökümitining bügünki künde “Ku'énlun medeniyiti” deydighan yéngi atalghuni kötürüp chiqishi we uni atalmish “Jungxu'a medeniyiti” ge baghlap izahlishi, bir tereptin éytqanda, xitayning yawro-asiya quruqluqidiki gé'o-siyasiy menpe'etining éhtiyajidin kélip chiqqan bolsa؛ yene bir tereptin, Uyghur éli bilen tibetni nuqta qilghan chégra xewpsizliki we kéngeymichilik qara niyitining éhtiyajidin bolghan.

20-Esirdiki gherb gé'o-siyasiy ilmining awan'gartliridin biri bolghan (Halford John Mackinder) xalford jon makindér 1904-yili “Dunya merkizi belbéghi” dégen qarashni otturigha qoyghan idi. Uning köz qarishiche, qaysi döletning istratégiyelik orni we tebi'iy bayliqliri ewzellikke ige bolsa, shu dölet dunyaning merkizi bolalaydu we bashqa döletlerni asanla kontrol qilalaydu.

Xitay hökümitining nöwette “Ku'énlun medeniyiti” deydighan bir atalghuni kötürüp chiqishigha melum jehette xitayning tarixtin qalghan “Ku'énlun epsanisi mestaniliqi” seweb bolsa؛ yene bir jehettin qurum taghlirining nöwettiki xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushida tutqan istratégiyelik orni seweb bolghan déyishke bolidu. Bu nuqtidin éytqanda, xitay hökümiti qurum tagh tizmilirini yawro-asiya quruqluqining merkizi belbéghi bolushqa heqliq dep qarighan we özini “Dunyaning merkiziy belbéghi” ni kontrol qilip turghan xojayin hésablighan.

 “Yéngi béyjing xewerliri” gézitining 2023-yil 26-öktebir künidiki xewiride, “Ku'énlun medeniyet abidisi qurulushini élip bérish, shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush we güllendürüshtiki ishenchlik heriket bolupla qalmay, belki yene xitayning milliy en'enisi we jungxu'a medeniyitini dunyagha namayan qilishtiki köznek” déyilgen.

Xitay hökümitining atalmish “Ku'énlun medeniyiti” ni Uyghur élige baghlap chüshendürüsh qurulushida asasliqi xoten rayoni nishan qilghanliqi melum. Qurum taghlirining xoten wilayitidiki böliki xoten qash téshi chiqidighan asasliq menbe rayon bolup, qash téshi tarixtin buyan xitay medeniyitide ulughlan'ghan, simwollashturulghan we sirliqlashturulghan buyumdur. Shungimu tarixtin buyan xitay hökümranliridin tartip addiy puqralirighiche qash téshini ulughlaydighan, uni bayliq we qudretning simwoli qilidighan adet dawamlashqan. Menching sulalisidin tartip gomindang we kommunist xitayghiche dölet tamghilirini xoten qash téshidin oyduridighan en'ene shekillen'gen. Shungimu xitay epsane-riwayetliride qash téshi chiqidighan qurum taghlirini ilahlashturidighan, uni xitaylarning epsaniwiy ilahi shiwangmu (gherbiy buzrugwar ana) turidighan jay dep teswirleydighan riwayetler ewladmu-ewlad dawamliship kelgen. Bügünki künde xitay hökümiti tarixtiki qurum taghliri bilen munasiwetlik epsane-riwayetler bilen bügünki gé'o-siyasiy menpe'etini organik birleshtürüp, yéngi éradiki atalmish “Ku'énlun medeniyiti” ni kötürüp chiqqan.

Bundin bashqa xitay taratquliridin igiligen melumatlargha qarighanda, 2023-yili öktebirde xoten pédagogika institutida “Ku'énlun medeniyet tetqiqat merkizi”, “Udun tetqiqat instituti”, “Jungxu'a qashtéshi medeniyiti tetqiqat merkizi” we “Xoten budda medeniyiti tetqiqat merkizi” qatarliq töt tetqiqat merkizi qurulghan. Xitay teshwiqat wasitiliride, bu merkezlerning wezipisi “Ku'énlun medeniyiti” ning meniwiy ehmiyiti we qimmitini chöridigen halda ilmiy tetqiqat élip bérish, arxé'ologiyelik qézish we jungxu'a medeniyiti simwollirini medeniyet jehettin sherhlesh, toluqlash we sistémiliq tetqiqat élip bérish ikenliki heqqide chüshenche bérilgen.

Shek-shübhisizki, xitay hökümitining atalmish “Ku'énlun medeniyiti” ni Uyghur élige baghlap sherhlesh urunushi, türlük yollar bilen xoten diyarida yaritilghan budda medeniyet mirasliri, xotenning qashtéshi, yipek, gilem qatarliq yerlik mehsulatlirigha xitay medeniyet ramkisini kiydürüsh we ularni Uyghurlarning heqdarliq hoquqidin yiraqlashturushni meqset qilghan. Xitay da'iriliri buning bilenla qalmay yene, xoten xelqi yaratqan binakarliq, tébabetchilik, gilem toqush, etleschilik, qashtéshichiliq qatarliq medeniyetler we yerlik hüner-téxnikilarnimu xitay medeniyitige tewe qilip körsitishke؛ yerlik Uyghur hüner-kesip igilirini tutqun qilip xitay tijaretchilerge purset yaritip bérishke urun'ghan.

Shuning bilen bir waqitta xitay hökümiti yene bu arqiliq xoten diyaridiki qedimki yurtlarning tarixiy medeniyitini xitay tarixigha baghlash we xitaylarning ezeldin bu jaylargha hökümranliq qilip kelgenlikini ispatlashtek siyasiy muddi'asini ishqa ashurmaqchi bolghan.

Undaqta, xitay metbu'atliri teripidin “Ku'énlun medeniyiti” dep teshwiq qiliniwatqan bu uqumning asasliq mezmuni we tesiri qaysi jehetlerdin körülmekte?

Xitay tarixchilirining chüshendürüshiche, atalmish “Ku'énlun medeniyiti” négizidin éytqanda, “Jungxu'a medeniyitining eng muhim menbelirining biri” iken, yeni ku'énlun téghigha munasiwetlik xitay riwayet-epsaniliri xitayning dawjiyaw teriqiti bilen kungzi idiyesini yadro qilghan medeniyettin bixlap chiqqan iken.

Halbuki, bügünki künde xitay hökümiti “Yéngi dewrdiki ku'énlun medeniyitige warisliq qilish we qayta qurush” sho'arini kötürüp chiqip, bu sho'arni “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi berpa qilish” siyasiti bilen zich baghlap ijra qilmaqta. Bolupmu xitayning Uyghur élige qaritilghan siyasetliride bu nuqta töwendikidek jehetlerde gewdilenmekte:

1. Uyghur élidin bayqalghan arxé'ologiyelik qézilmilarni atalmish “Ku'énlun medeniyiti” ge baghlash.

Xitay tarixchiliri Uyghur élidin tépilghan bir qisim medeniyet yadikarliqliri we qedimki yéziqtiki wesiqilerni “Tagh-deryalar desturi” (shenxeyjing”, “Tarixname” qatarliq qedimki xitay riwayetliridiki mezmunlargha baghlap, Uyghurlarning étnik terkiblirini xitaylarning ejdadliri sanalghan xu'angdi-yendi nesli bilen oxshash yiltizgha ige qilip körsitishke urunmaqta. Mesilen, niye xarabisidin tépilghan xitayche xet keshtilen'gen yipek muhapizet yengliki xitay hökümiti teripidin alahide qoghdilip, “Gherbiy rayonda milletlerning yughurulushining ipadisi” we “Sherqiy xen sulalisi idé'ologiyesining xoten rayonidiki kontrolluqining belgisi” dégendek oydurmilarni bazargha sélish arqiliq küchep teshwiq qilinmaqta.

2. Riwayet-epsanilerni suyi'istémal qilip, bügünki siyasiy teshwiqat üchün ishlitish.

“Gherbke sayahet” , “Shi wangmu” riwayiti qatarliq xitay qedimki riwayet-epsanilirini Uyghurlarning qedimki yurtlirining tarixigha baghlash wasitisi arqiliq, Uyghur élide xitayche medeniyet eks ettürülgen sayahet orunliri tesis qilish hem Uyghurlarning kündilik turmushining herqaysi détallirighiche xitay medeniyitini singdürüwétish neyringini qollinip kelmekte. Xelq'ara ilim dunyasida bimenilik bilen tolghan epsaniwiy éytim ikenliki ilgiri sürülgen shiwangmu riwayitining qaraqurum taghlirigha baghlap teshwiq qilinishi, xitayning tarixni burmilash herikitining riwayetlerge “Köchken” likining ipadisi, xalas.

3. Tarixiy yazmilargha baghlash.

 Xitay tarixchiliri xen sulalisi elchilirining 2000 yil burun qedimki xoten etrapigha kélip, xu'angxé deryasining bash éqimining del mushu qaraqurum taghliri étekliridin bashlinidighanliqini jezmleshtürgenlikidek exmiqane sepsetilerni bazargha salghan. Xitay hökümiti teshkilligen mutexessisler guruppisi, xoten etrapidiki qedimki “Qashtéshi yoli” we “Qarangghu tagh” ning izlirigha yéngidin xitayche isimlar oyulghan abidilerni tikligen. Bu arqiliq qaraqurum taghlirini xitay medeniyitining bashlinish éghizi dep qaraydighan köz qarashni bazargha sélip, xitaylarning ezeldinla bu jaylarda yashap kelgenlikidek bir yalghan tarixni yasap chiqmaqchi bolghan.

Xulasiligende, xitay hökümiti aldi bilen “Ku'énlun medeniyiti” ni tibet we tibettiki muqeddes jaylargha baghlap chüshendürüsh teshwiqati arqiliq, tibet rayonida xitayche uslubtiki qurulushlarni berpa qilghan we bu arqiliq tibetning tebi'iy bayliqlirini talan-taraj qilip, mustemlikichilik qedimini tézletken. Bügünki künde xitay hökümiti atalmish “Ku'énlun medeniyiti” oydurmisini bazargha sélip, Uyghurlarning qedimiy makanliridin biry bolghan xoten diyarining yerlik medeniyitini atalmish “Jungxu'a medeniyiti” ge baghlashqa urunmaqta. Siyasiy gherez we özining mustemlikichilik mahiyitini atalmish “Ko'énlun medeniyiti” dégendek chirayliq bézekler bilen orap dunya jama'etchilikini aldashqa urunushtek xitayning bu rezil qilmishi shek-shübhisizki, dunya ilim sahesi teripidin ashkara bolghusi.

 [Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar peqet aptorgha tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]