Xitayning Uyghur élidiki lagérlarning tekshürülüsh éhtimaligha qarshi teyyarliq qiliwatqanliqi eskertildi

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, Uyghur élide ikki milyondin oshuq kishining “Qayta terbiye lagérliri” gha qamilish arqiliq özining milliy we dini kimlikidin waz kéchishke mejburliniwatqanliqi, her küni rohiy we jismaniy jehettin qiynashqa uchrawatqanliqi heqqide ishenchlik melumatlar köplep otturigha chiqqandin kéyin xelq'araning naraziliq inkaslirimu küchiyip barmaqta.

Bolupmu buningda amérika qatarliq gherb démokratik elliri bashlamchiliq rol oynash bilen birge, hindonéziye we malayshiya qatarliq döletlerdinmu naraziliq inkasliri yükseldi. Nöwette otturigha qoyuluwatqan ortaq telep bolsa “Uyghur élige musteqil tekshürgüchi ewetip, lagérlar üstidin biwasite tekshürüsh élip bérish” tin ibaret. 

Biraq, Uyghur pa'aliyetchiler bolsa yéqindin buyan ashkariliniwatqan uchurlardin xitay hökümitining mushundaq bir éhtimalgha qarshi teyyarliq qilishqa ötken bolushi mumkinlikini eskertmekte. 

Amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushining bashliqi ömer qanat ependi 27-dékabir küni “Yershari pochtisi” namliq tor zhurnilida “Xitay chet'ellerning musteqil tekshürüshige teyyarliq körüwatamdu?” mawzuluq maqale élan qilip, dunya jama'etchilikini bu mesilidiki sezgürlükini ashurushqa dewet qildi. 

U maqaliside, yéqindin buyan Uyghur élide yerlik da'irilerning hazir bir qisim lagérlarning tamliridiki tikenlik simlarni éliwétishke bashlighanliqi, da'irilerning Uyghurlarning öylirige kirip tekshürgüchiler kélip qalsa lagérlarni tilgha almasliq heqqide tenbih bériwatqanliqi heqqide ashkarilan'ghan uchurlardin xitay hökümitining xelq'araliq bir tekshürüsh yürgüzülüsh éhtimalliqigha qarshi teyyarliq körüwatqanliqini jezmleshtürgili bolidighanliqini bildürgen. 

U yene lagérlardiki mejburiy emgek mesilisinimu sürüshte qilishqa chaqirghan. U maqaliside, Uyghur élide az dégende ikki milyon kishi öz iradisige xilap halda mejburiy tutqun qilinip, idiye özgertish terbiyisige sélin'ghini az dep, emdilikte bu tutqunlarning “Mejburiy emgekke séliniwatqanliqi” ashkarilan'ghanliqini, démek, xitay hökümiti xelq'aragha “Kespiy terbiyilesh orni” dep chüshendürüwatqan bu orunlarning emeliyette “Idiye özgertish herikiti élip bérilidighan” “Mejburiy emgek lagérliri” ikenlikinimu eskertken.

Amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqi ishlargha mes'ul diréktori lu'isa giréw xanim radiyomizgha qilghan sözide bu heqtiki endishilirini ipadilep: “Uyghur rayonidiki lagérlarda ‛zamaniwi qulluq‚ dep atilidighan bundaq bir weziyetning mewjutluqi kishini endishige salidu”, dédi. U sözide “Xelq'aradiki adem etkeschilikige qarshi turush we kishilik hoquqni qoghdashqa a'it qanunlarda bir kishini mejburiy emgekke sélishqa, uni melum bir orunda mejburiy tutup turushqa bolmaydighanliqi éniq belgilen'gen” dep körsetti. 

Ömer qanat ependining maqaliside körsitilishiche, Uyghur élidiki yépiq terbiye lagérliri we uninggha munasiwetlik zawut-karxanilarning hemmisi xitayning edliye sahesige qaraydighan bolup, ilgiri xitayda yolgha qoyulghan “Emgek bilen özgertish” sistémisinimu edliye ministirliqi ijra qilghan iken. 

Ömer qanat ependi maqaliside yene, lagérlardiki nechche yüzminglighan tutqunning xitayning ichkiri ölkilirige toshup kétilgenliki heqqidiki xewerlerni tilgha élip, buningmu xitay hökümitining bu lagérlarni tekshürüsh éhtimaligha qarita qiliwatqan teyyarliqi bolushi mumkinlikini bildürgen. U yene, “Bu tutqunlarning nahayiti qattiq mexpiy yosunda yötkilishi tolimu éghir bolghan kishilik hoquq depsendichilikining béshariti”, dégen.

Lu'isa giréw xanim bolsa Uyghur élidiki lagérlarda kishini intayin endishige salidighan éghir mesililer barliqini éytti. U sözide: “Lagérlarda yétip chiqqan shahitlarning sözliridin melum bolghinidek, u yerde tutqunlargha ularning kallisini tormuzlap xamush qilip qoyidighan dora bérilidighanliqini bilimiz. Ayallarghimu ularning perzent körüsh iqtidaridin qaldurulidighan dora bériwatqanliqi melum. Yene bir muhim mesile bolsa okul arqiliq öltürüsh mesilisidur, mana bular bizni qattiq endishige salmaqta” dédi. 

Uyghur élidin ashkariliniwatqan mana mushundaq uchurlar xelq'aradiki nurghun organlar we döletlerning musteqil tekshürüsh heqqidiki teleplirini kücheytiwatqan bolup, bu telepni hazirghiche birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissarliqi we shundaqla kanada, firansiye, daniye, awstraliye, shiwétsiye, en'gliye, shwétsariye, norwégiye, éstoniye, finlandiye qatarliq15 döletning xitayda turushluq bash elchiliri birlikte imzaliq mektup élan qilish arqiliq otturigha qoydi. Yéqinda yene, hindonéziyediki ölimalar birliki we bir qisim uniwérsitét mudirlirimu hindonéziye tashqi ishlar ministirliqi we birleshken döletler teshkilatigha mektup yézish arqiliq xitayni musteqil tekshürüsh élip bérishqa yol qoyushqa chaqirdi.