Көзәткүчиләр: уйғур елигә зиярәткә чақирилған дипломат вә мухбирлар хитайниң тәшвиқат “печкиси” болуп қалмаслиқи керәк

Хитай һөкүмити русийә, қазақистан, қирғизистан, өзбекистан, таҗикистан, һиндистан, пакистан, һиндонезийә, малайшия, афғанистан, тайланд, кувәйттин ибарәт 12 дөләтниң хитайда турушлуқ дипломатлирини өткән айниң 28-күнидин 30-күнигичә үрүмчи, қәшқәр вә хотәнләргә зиярәткә орунлаштуруп, уларни юқиридики орунлардики аталмиш “кәспий маһарәт тәлим-тәрбийә мәркәзлири” ни зиярәт қилдурған.

Хитай һөкүмити өз ахбарат вастилирида бу зиярәтләрни күчәп тәшвиқ қилмақта. Бу тәшвиқатлар уйғур ели вәзийитини көзитип келиватқан бир қисим мутәхәссисләрниң диққитини қозғиди. Уларниң қаришичә, хитай һөкүмити бир қисим дөләтләрни мәхсус таллап, уларниң ахбарат васитилири арқилиқ тәшвиқат урушини йәниму күчәйтишкә урунмақтикән. 

Хитайниң “йәршари вақти гезити” вә “шинҗаң гезити” қатарлиқлар бу зиярәтни “бир қисим ғәрб мәтбуатлириниң қайта тәрбийә мәркәзлири һәққидики асассиз хәвәрлири вә һуҗумлириға қайтурулған җаваб” дәп көрсәткән. “шинҗаң гезити” бу зиярәт һәққидики тәпсилий хәвиридә бәзи дипломатларниң сөзлирини нәқил елип туруп, ғәрб ахбарат вастилириға һуҗум қилған. Мәсилән, хәвәрдә малайшияниң хитайда турушлуқ әлчиханисиниң мәслиһәтчиси муһәммәд хусәйни шаһиранниң төвәндики сөзләрни қилғанлиқи илгири сүрүлгән: “мениң тунҗи қетим шинҗаңға екскурсийә вә зиярәткә келишим, илгири асаслиқи ахбарат таратқулиридин шинҗаңни чүшәнгәнидим, әмма бир қисим ғәрб таратқулириниң хәвәрлири чин, обйектип әмәс икән, мәсилән: шинҗаңниң кишилик һоқуқ вә диний етиқад мәсилисигә боһтан чаплапту вә қара сүркәпту, көргәндин кейин билдимки, ишлар һәргизму улар ейтқандәк әмәскән.”

Америкидики корнел университетиниң антропологийә профессори магнус фискәсйо хитай һөкүмити вә башқа дөләт ахбаратлириниң бу зиярәткә аит хәвәрлирини йеқиндин көзитиватқан болуп, у бу һәқтә радийомизға қилған сөзидә хитай һөкүмитиниң һазир бу мәсилини қандақтур пәқәтла ғәрб илгири сүрүватқандәк көрсәтмәкчи болуватқанлиқини билдүрди. У сөзидә: “лагерлар һәққидики хәвәрләрни пәқәт ғәрб мәтбуатлири, пәқәт ғәрб ахбаратлири әмәс, бәлки пүтүн дуня бериватиду. Хитай һөкүмити шундақ дейиш арқилиқ ғәрбни бу мәсилидә ялғуз қоймақчи болуватиду. Әмәлийәттә бу хитайниң тактикиси. Улар бу тәнқидләр худди ғәрбтинла келиватқандәк рәң бериш арқилиқ дуняниң башқа қисимлиридики инсанларни-яки һиндонезийә, пакистан қатарлиқ дөләтләрдики амма үстидә улар худди ғәрбкә қарши хитай билән бир сәптә туруши керәктәк туйғу пәйда қилмақчи болуватиду” дәп көрсәтти. 

Хитайниң шинхуа агентлиқи, “хәлқ гезити”, “шинҗаң гезити” қатарлиқ ахбарат васитилири бәс-бәстә юқиридики дипломатларниң зиярәтлири давамида бу кәспий маһарәт билән тәрбийиләш хизмитини махтиғанлиқини базарға салди. Мәсилән хәвәрдә ейтилишичә, һиндонезийә, қазақистан дипломатлири у аталмиш “кәспий маһарәт тәлим-тәрбийә мәркәзлири” ниң шараитлирини вә бу орунлар бериватқан үнүмни махтиған. Хәвәрдә қазақистанниң хитайда турушлуқ әлчиханисиниң мәслиһәтчиси кабазайеф манарбекниң “мән бир қисим хәвәрләрни көргән, нәқ мәйданни көргәндин кейин, тамамән әксичә икәнликини һес қилдим, бу йәрдә интайин раһәт муһит бар икән” дегәнлики, афғанистанниң хитайда турушлуқ әлчиханисиниң вақитлиқ вакалитән иш беҗиргүчиси сәйид һәби браһманниң һәтта “шинҗаң қанат яйдуруватқан пайдилиқ синақ наһайити яхши үнүмгә еришипту, башқа дөләтләрниң өгиниши вә өрнәк қилишиға әрзийдикән” дегәнлики илгири сүрүлгән. 

Магнус фискәсйо әпәнди сөзидә әгәр юқиридики дипломатлар һәқиқәтән шундақ дегән болса бу толиму “йиргинчлик” деди. У сөзидә “мән шинхуа ториниң бу зиярәт һәққидики хәвирини толуқ оқуп чиқтим. Униңда бәзи дипломатларниң сөзлири нәқил елинған. Әгәр улар һәқиқәтән шу нәқил елинғандәк сөзләрни қилған болса бу толиму йиргинчлик. Әлвәттә хитайниң мәқсити бу зиярәтни өз тәшвиқати үчүн қоллиниш болған икән, уларниң бу дипломатларниң сөзлирини бурмилап, уни өз тәшвиқатиға маслаштурғанлиқтәк еһтималлиқниму чәткә қеқишқа болмайду. Униңда һиндонезийә дипломатиниң бу мәркәзләрдин қаттиқ тәсирләнгәнлики баян қилинипту. Афғанистанлиқ дипломат‚бурун кәлгинимдә йәрлик хәлқләр бикар йүрәтти, һорунти, һазир алдирашкән‛дегәндәк йәрлик хәлқләрни мәсхирә қилған сөзләрни қипту. Бу сөзләрдин ишғалчи күчләр бурундин тартип йәрликләр һәққидә ишлитип кәлгән тәшвиқат пурапла туриду. Мән бу дипломатларниң сөзлириниң һәқиқәтән бурмиланған болушини үмид қилимән. Әгәр улар хәвәрләрни оқуған болса вә у сөзләрни қилмиған болса дәрһал бу сөзлирини инкар қилиши керәк”. 

Магнус әпәнди сөзи давамида, бу йәргә тәклип қилип апирилған дипломатлар алди билән өзлири апирилған бу орунларниң алдин орунлаштурулған, түзәштүрүлгән орунлар икәнликини вә бу орунларниң мәхсус талланғанлиқи, у җайдикиләрниң қаттиқ тәнбиһ берилгән кишиләр икәнликини, уларниң хитай немә дәп тәнбиһ қилған болса, шуни дәйдиғанлиқини, ундақ болмайдикән уларниң җазалинидиғанлиқини билиши керәк, дәп әскәртти. У: “бу дипломатлар бу орунларниң һәқиқий лагерлар әмәсликини, буниң пәқәт хитай орунлаштурған бир оюнлиқини билиши керәк. Әгәр улар буни билип туруп ‛мән өз көзүм билән көрдүм, әмәлийәт мундақкән‚ дегән сөзләрни ишләтсә у һалда улар хитайниң печкисиға айлинип қалиду. Өзини хитай һөкүмитиниң қоллинишиға селип бәргәнлик болиду вә мәнчә бу толиму номус қиларлиқ бир әһвал”. 

Мәлум болушичә, хитай даирилири юқиридики дипломатлардин сирт йәнә, хәлқаралиқ агентлиқлардин ройтерс агентлиқи вә буниң билән биргә пакистан, қазақистан вә түркийә қатарлиқ дөләтләрниң бир қисим ахбарат хадимлириниму тәклип қилип апирип охшаш орунларни зиярәт қилдурған. Қазақистанниң “каз-информ” хәвәр агентлиқиниң хәвәр қилишичә, бу зиярәт 3-5 январ күнлири елип берилған. 

Юқиридики бу зиярәт күчлүк диққәт қозғиған болғачқа америкиниң CNN телевизийиси районға барған ройтерс агентлиқи мухбири бән бләнчардни зиярәт қилип, униңдин хитайниң өзигә лагер дәп көрсәткән орунлириниң өзини қанчилик ишәндүргәнликини сориди. Ройтерс мухбири соалға җаваб берип; “бундақ зиярәтләрниң қанчиликиниң раст, қанчиликиниң сәһниләштүрүлгәнликини ейтиш қийин. Биз бу орунлардин биригә барғанда у йәрдики оқуғучилар өзлүкидин орнидин турупла уйғурчә, хитайчә вә кейин инглизчә нахша оқушқа башлиди. Буниңдин қариғанда бу оқуғучилар бизниң келидиғанлиқимизни билидиғандәк туратти. . .” деди. Бирақ униң бу җаваби твиттерда бәзи қолланғучиларниң тәнқидигә учриди. Улар бу ройтерс тарқатқан видийолардики “тәрбийәләнгүчиләрниң” көзидин уларниң ениқла ядливалған сөз-һәрикәтләрни қиливатқанлиқи ениқ турмамду” деди. 

Магнус әпәндиму бу нуқтида ройтерс мухбирини тәнқид қилди. У сөзидә мундақ деди: “ройтерс мухбириниң бу пакитни етирап қилмаслиқи мени қаттиқ әпсусландурди. CNN Риясәтчиси униңдин бу орунлар сәһниләштүрүлгәнму? силәр зиярәт қилғанлар алдин орунлаштуруп қоюлғанмикән, дәп соал сориса, у бу соалларға “шундақ” дәп кәскин җаваб беришниң орниға, мүҗмәл җаваб қайтурди. Мәнчә бу толиму әпсуслинарлиқ. Чүнки хитайда шунчә йил узун хизмәт қилған тәҗрибилик бир мухбирниң вә ройтерсқа охшаш уйғур ели һәққидә интайин муһим хәвәрләрни ишлигән бир орунниң мухбириниң буни ениқ дейиштин иккилиниши бәк қорқунчлуқ бир әһвал. Мәнчә бу зиярәтниң пүтүнләй орунлаштурулған бир зиярәтликини дейиш зиярәткә барған барлиқ журналистларниң мәҗбурийити. Әгәр сән ундақ қилалмайдикәнсән, у һалда сән бу зиярәткә беришни рәт қилишиң керәк”. -

Магнус әпәнди мәйли районға барған дипломатлар болсун яки журналистлар болсун һәммисиниң бу мәсилидә йүксәк мәсулийәт билән иш көрүши керәкликини, әгәр әмәлийәтни сөзләшкә қәтий қадир болалмиса, у һалда өзиниң сөзлимәслик яки ипадә билдүрмәслик һоқуқини қоллиниши керәкликини әскәртти.