Közetküchiler: Uyghur élige ziyaretke chaqirilghan diplomat we muxbirlar xitayning teshwiqat “Péchkisi” bolup qalmasliqi kérek

Xitay hökümiti rusiye, qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, tajikistan, hindistan, pakistan, hindonéziye, malayshiya, afghanistan, tayland, kuweyttin ibaret 12 döletning xitayda turushluq diplomatlirini ötken ayning 28-künidin 30-künigiche ürümchi, qeshqer we xotenlerge ziyaretke orunlashturup, ularni yuqiridiki orunlardiki atalmish “Kespiy maharet telim-terbiye merkezliri” ni ziyaret qildurghan.

Xitay hökümiti öz axbarat wastilirida bu ziyaretlerni küchep teshwiq qilmaqta. Bu teshwiqatlar Uyghur éli weziyitini közitip kéliwatqan bir qisim mutexessislerning diqqitini qozghidi. Ularning qarishiche, xitay hökümiti bir qisim döletlerni mexsus tallap, ularning axbarat wasitiliri arqiliq teshwiqat urushini yenimu kücheytishke urunmaqtiken. 

Xitayning “Yershari waqti géziti” we “Shinjang géziti” qatarliqlar bu ziyaretni “Bir qisim gherb metbu'atlirining qayta terbiye merkezliri heqqidiki asassiz xewerliri we hujumlirigha qayturulghan jawab” dep körsetken. “Shinjang géziti” bu ziyaret heqqidiki tepsiliy xewiride bezi diplomatlarning sözlirini neqil élip turup, gherb axbarat wastilirigha hujum qilghan. Mesilen, xewerde malayshiyaning xitayda turushluq elchixanisining meslihetchisi muhemmed xuseyni shahiranning töwendiki sözlerni qilghanliqi ilgiri sürülgen: “Méning tunji qétim shinjanggha ékskursiye we ziyaretke kélishim, ilgiri asasliqi axbarat taratquliridin shinjangni chüshen'genidim, emma bir qisim gherb taratqulirining xewerliri chin, obyéktip emes iken, mesilen: shinjangning kishilik hoquq we diniy étiqad mesilisige bohtan chaplaptu we qara sürkeptu, körgendin kéyin bildimki, ishlar hergizmu ular éytqandek emesken.”

Amérikidiki kornél uniwérsitétining antropologiye proféssori magnus fiskesyo xitay hökümiti we bashqa dölet axbaratlirining bu ziyaretke a'it xewerlirini yéqindin közitiwatqan bolup, u bu heqte radiyomizgha qilghan sözide xitay hökümitining hazir bu mesilini qandaqtur peqetla gherb ilgiri sürüwatqandek körsetmekchi boluwatqanliqini bildürdi. U sözide: “Lagérlar heqqidiki xewerlerni peqet gherb metbu'atliri, peqet gherb axbaratliri emes, belki pütün dunya bériwatidu. Xitay hökümiti shundaq déyish arqiliq gherbni bu mesilide yalghuz qoymaqchi boluwatidu. Emeliyette bu xitayning taktikisi. Ular bu tenqidler xuddi gherbtinla kéliwatqandek reng bérish arqiliq dunyaning bashqa qisimliridiki insanlarni-yaki hindonéziye, pakistan qatarliq döletlerdiki amma üstide ular xuddi gherbke qarshi xitay bilen bir septe turushi kérektek tuyghu peyda qilmaqchi boluwatidu” dep körsetti. 

Xitayning shinxu'a agéntliqi, “Xelq géziti”, “Shinjang géziti” qatarliq axbarat wasitiliri bes-beste yuqiridiki diplomatlarning ziyaretliri dawamida bu kespiy maharet bilen terbiyilesh xizmitini maxtighanliqini bazargha saldi. Mesilen xewerde éytilishiche, hindonéziye, qazaqistan diplomatliri u atalmish “Kespiy maharet telim-terbiye merkezliri” ning shara'itlirini we bu orunlar bériwatqan ünümni maxtighan. Xewerde qazaqistanning xitayda turushluq elchixanisining meslihetchisi kabazayéf manarbékning “Men bir qisim xewerlerni körgen, neq meydanni körgendin kéyin, tamamen eksiche ikenlikini hés qildim, bu yerde intayin rahet muhit bar iken” dégenliki, afghanistanning xitayda turushluq elchixanisining waqitliq wakaliten ish béjirgüchisi seyid hebi brahmanning hetta “Shinjang qanat yayduruwatqan paydiliq sinaq nahayiti yaxshi ünümge érishiptu, bashqa döletlerning öginishi we örnek qilishigha erziydiken” dégenliki ilgiri sürülgen. 

Magnus fiskesyo ependi sözide eger yuqiridiki diplomatlar heqiqeten shundaq dégen bolsa bu tolimu “Yirginchlik” dédi. U sözide “Men shinxu'a torining bu ziyaret heqqidiki xewirini toluq oqup chiqtim. Uningda bezi diplomatlarning sözliri neqil élin'ghan. Eger ular heqiqeten shu neqil élin'ghandek sözlerni qilghan bolsa bu tolimu yirginchlik. Elwette xitayning meqsiti bu ziyaretni öz teshwiqati üchün qollinish bolghan iken, ularning bu diplomatlarning sözlirini burmilap, uni öz teshwiqatigha maslashturghanliqtek éhtimalliqnimu chetke qéqishqa bolmaydu. Uningda hindonéziye diplomatining bu merkezlerdin qattiq tesirlen'genliki bayan qiliniptu. Afghanistanliq diplomat‚burun kelginimde yerlik xelqler bikar yüretti, horunti, hazir aldirashken‛dégendek yerlik xelqlerni mesxire qilghan sözlerni qiptu. Bu sözlerdin ishghalchi küchler burundin tartip yerlikler heqqide ishlitip kelgen teshwiqat purapla turidu. Men bu diplomatlarning sözlirining heqiqeten burmilan'ghan bolushini ümid qilimen. Eger ular xewerlerni oqughan bolsa we u sözlerni qilmighan bolsa derhal bu sözlirini inkar qilishi kérek”. 

Magnus ependi sözi dawamida, bu yerge teklip qilip apirilghan diplomatlar aldi bilen özliri apirilghan bu orunlarning aldin orunlashturulghan, tüzeshtürülgen orunlar ikenlikini we bu orunlarning mexsus tallan'ghanliqi, u jaydikilerning qattiq tenbih bérilgen kishiler ikenlikini, ularning xitay néme dep tenbih qilghan bolsa, shuni deydighanliqini, undaq bolmaydiken ularning jazalinidighanliqini bilishi kérek, dep eskertti. U: “Bu diplomatlar bu orunlarning heqiqiy lagérlar emeslikini, buning peqet xitay orunlashturghan bir oyunliqini bilishi kérek. Eger ular buni bilip turup ‛men öz közüm bilen kördüm, emeliyet mundaqken‚ dégen sözlerni ishletse u halda ular xitayning péchkisigha aylinip qalidu. Özini xitay hökümitining qollinishigha sélip bergenlik bolidu we menche bu tolimu nomus qilarliq bir ehwal”. 

Melum bolushiche, xitay da'iriliri yuqiridiki diplomatlardin sirt yene, xelq'araliq agéntliqlardin roytérs agéntliqi we buning bilen birge pakistan, qazaqistan we türkiye qatarliq döletlerning bir qisim axbarat xadimlirinimu teklip qilip apirip oxshash orunlarni ziyaret qildurghan. Qazaqistanning “Kaz-inform” xewer agéntliqining xewer qilishiche, bu ziyaret 3-5 yanwar künliri élip bérilghan. 

Yuqiridiki bu ziyaret küchlük diqqet qozghighan bolghachqa amérikining CNN téléwiziyisi rayon'gha barghan roytérs agéntliqi muxbiri ben blenchardni ziyaret qilip, uningdin xitayning özige lagér dep körsetken orunlirining özini qanchilik ishendürgenlikini soridi. Roytérs muxbiri so'algha jawab bérip؛ “Bundaq ziyaretlerning qanchilikining rast, qanchilikining sehnileshtürülgenlikini éytish qiyin. Biz bu orunlardin birige barghanda u yerdiki oqughuchilar özlükidin ornidin turupla Uyghurche, xitayche we kéyin in'glizche naxsha oqushqa bashlidi. Buningdin qarighanda bu oqughuchilar bizning kélidighanliqimizni bilidighandek turatti. . .” dédi. Biraq uning bu jawabi twittérda bezi qollan'ghuchilarning tenqidige uchridi. Ular bu roytérs tarqatqan widiyolardiki “Terbiyelen'güchilerning” közidin ularning éniqla yadliwalghan söz-heriketlerni qiliwatqanliqi éniq turmamdu” dédi. 

Magnus ependimu bu nuqtida roytérs muxbirini tenqid qildi. U sözide mundaq dédi: “Roytérs muxbirining bu pakitni étirap qilmasliqi méni qattiq epsuslandurdi. CNN Riyasetchisi uningdin bu orunlar sehnileshtürülgenmu? siler ziyaret qilghanlar aldin orunlashturup qoyulghanmiken, dep so'al sorisa, u bu so'allargha “Shundaq” dep keskin jawab bérishning ornigha, müjmel jawab qayturdi. Menche bu tolimu epsuslinarliq. Chünki xitayda shunche yil uzun xizmet qilghan tejribilik bir muxbirning we roytérsqa oxshash Uyghur éli heqqide intayin muhim xewerlerni ishligen bir orunning muxbirining buni éniq déyishtin ikkilinishi bek qorqunchluq bir ehwal. Menche bu ziyaretning pütünley orunlashturulghan bir ziyaretlikini déyish ziyaretke barghan barliq zhurnalistlarning mejburiyiti. Eger sen undaq qilalmaydikensen, u halda sen bu ziyaretke bérishni ret qilishing kérek”. -

Magnus ependi meyli rayon'gha barghan diplomatlar bolsun yaki zhurnalistlar bolsun hemmisining bu mesilide yüksek mes'uliyet bilen ish körüshi kéreklikini, eger emeliyetni sözleshke qet'iy qadir bolalmisa, u halda özining sözlimeslik yaki ipade bildürmeslik hoquqini qollinishi kéreklikini eskertti.