«sumurgh téléwiziyisi» ning muxbirliri özlirining uyghurlar rayonidiki diniy étiqad, «diniy esebiylik» we uninggha baghlinishliq dep qariliwatqan her türlük qarshiliq heriketlirining sewebliri heqqidiki ziyariti jeryanida her derijilik sékrétarlardin on nechche kishini ziyaret qilghan. shu qatarda uyghur aptonom rayonluq edliye nazaritining naziri jang yünni ziyaret qilghanda u muxbirlargha yerliktiki uyghurlar arisida melum sandiki esebiy «unsurlar»ning barliqini tekitlep, bu xildiki kishilerge qetiy zerbe bermey bolmaydighanliqini tilgha alghan. shu qatarda nahiye derijilik kadirlardin nechche onlighan kishi, jümlidin qeshqerning mu'awin walisi, qoshumche qeshqer konisheher nahiyilik partkomning sékrétari ju shöbing «sumurgh téléwiziyisi» ning muxbirlirigha birdek uyghur rayonida izchil yolgha qoyulup kéliwatqan «qattiq zerbe bérish» asasidiki qattiq bésimliq siyasetni saqlap qélishning mislisiz zörürlüki we uning hazirqi rayon weziyitining teqezzasi ikenlikini inkas qilghan. ularning qarishiche, «qattiq zerbe bérish» arqiliq yol échish hazirqi waqitta muqerrer tallash iken, «qattiq zerbe bérish» bolmighanda meyli esebiylikni tügitish bolsun yaki ammiwi xizmet bolsun héchqaysisini ongushluq ishlesh mumkin emes iken. biz uyghurlar rayonidiki xitay da'irilirining néme üchün uyghurlarning iqtisadiy turmushini yaxshilashtek eng eqelliy tedbirge bash qaturushning ornigha, izchil türde «qattiq jaza» sheklidiki mushundaq usulgha yépishiwalidighanliqining sewebini sorighinimizda proféssor ma xeyyün buning roshen siyasiy xaraktérge ige ikenlikini tekitlidi.
proféssor ma xeyyün mundaq dédi: «ular tilgha alghan ‹qattiq zerbe bérish› ning emili ehwali sel bashqiche, yeni buningda he démeyla bir chong mesilini bayqash mumkin. chünki xitayda ‹qattiq zerbe bérish› pa'aliyiti bashlanghan deslepki yillarda jinayi ishlargha, jümlidin qatilliq, basqunchiliq dégendek qilmishlargha zerbe bérishni meqset qilghan. emma bu heriket shinjangda tedbiqlanghanda bolsa tézla bir türlük siyasiy heriketke aylinip qaldi. yeni ‹qattiq zerbe bérish›ning obyékti asasen jinayi ishlargha da'ir jinayetler emes, belki atalmish ‹üch xil küchler›ni tazilash meqset qilindi. shunga u shinjangda bashlanghandila jemiyet tertipini qoghdash we yaxshilash meqset qilinghan pa'aliyet bolmidi, eksiche, bir türlük siyasiy heriket teriqiside herqaysi jaylargha kéngeydi. shundaqla uyghurlarning dini, tili we medeniyitini hujum obyékti qilghan. shunga bu xil ‹qattiq zerbe bérish› yolgha qoyulghan deslepki waqitlardila chataq chiqishqa bashlighan. chünki, xitayning bashqa jayliridiki ‹qattiq zerbe bérish› herikitide asasliq qilip noqul haldiki jinayi ishlargha da'ir qilmishlar nishan bolghan bolsa, shinjangda bu heriket siyasiy xaraktérni alghan halda bashlanghan.
uyghurlar diyaridiki yerlik da'irilerning «qattiq zerbe bérish» namida yolgha qoyuwatqan qattiq qolluq siyasitining mahiyiti heqqide kanadadiki uyghur ziyaliyliridin ghulam yaghma ependi özining yuqiriqigha oxshap kétidighan köz qarishini bayan qilip, buning uyghurlar diyarida «yéngiliq » emeslikini, buningda da'iriler yerlik xelqining«yürikini mujushni asasliq meqset qilghanliqi»ni tilgha aldi.
«sumurgh téléwiziyisi» ning muxbirliri «qattiq zerbe bérish» herikitining obyékti heqqide uyghur aptonom rayonluq siyasiy qanun komitétining mudiri shyong shu'en'goni ziyaret qilghanda «diniy esebiylik»ning ipadiliri qatarida erlerning saqal qoyuwélishi we ayallarning héjablinishi heqqidiki mesililerni tilgha alghan. uning muxbirlargha chüshendürüshiche, uyghur rayonidiki héjablinish we yash yigitlerning saqal qoyuwélishi del «diniy esebiylik»ning tesiridin kélip chiqqan ishlar iken. yene bir tereptin, bu diniy esebiy küchlerning «yumshaq» shekilde hökümet bilen qarshilishiwatqanliqining bir türlük ipadisi iken. buning arqisigha milletler ara ziddiyet peyda qilish, jemiyettiki inaqliqqa we muqimliqqa buzghunchiliq qilishtek siyasiy muddi'a yoshurunghan iken.
kishilerning shexsiy pa'aliyet erkinliki da'irisige mensup bolghan ayallarning héjablinishi we erlerning saqal qoyushi qatarliq ishlargha néme üchün uyghur rayoni bilen tunggan musulmanliri birqeder zor salmaqni igileydighan ningshya, gensu we chingxey qatarliq jaylarda oxshash bolmighan siyasetlerning yolgha qoyulidighanliqini sorighinimizda proféssor ma xeyyün buning sewebini birnechche nuqtidin chüshendürüshke bolidighanliqini bayan qildi. u bu heqte mundaq deydu:
«buningda méningche mundaq birnechche seweb bolushi mumkin. birinchidin, shinjang rayoni xitay tewesidiki alahide bir rayon. chünki bu rayonda da'iriler we yerlik emeldarlar qanungha we jama'et pikrige qarshi xalighinini qilalaydu. eger ular shinjangda qilghan bu xil ishlarni xitayning bashqa herqandaq bir ölkiside qilsa meyli qanun bolsun yaki jama'et bolsun buninggha yol qoymaydu. shunga da'irilermu bundaq ishlarni bashqa jaylarda qilalmaydu. ikkinchidin, shinjangda bu xildiki siyasetning yolgha qoyulushida irqiy mesililer mewjut. chünki irqiy jehettin qaraydighan bolsaq shinjangdiki uyghurlar we ottura asiyadiki bashqa milletlerning saqal buruti nahayiti qoyuq kélidighanliqini bayqaymiz. shundaq emesmu? shunga xitayning gherbiy shimalidiki musulmanlarning saqal burutluq bolushi xitaylardiki erler kosa bolushtek ehwal bilen roshen sélishturma hasil qilidu. shunga saqal burut qoyush uyghur musulmanliri üchün bekmu normal bolghan bir hadise. mushu sewebtin bu irqiy hadise asanla uyghurlarning diniy étiqadi bilen baghlinip qalghan. shinjang xitaydiki «térrorluqqa qarshi aldinqi sep» dep qariliwatqan ehwalda yerlik da'iriler néme dése shu rast bolup qéliwatidu. shuning bilen birge ular irqiy alahidilik we diniy alahidilik sahesige mensup bolghan nurghunlighan normal hadisilerni zerbe bérishning nishani qiliwéliwatidu. shunga melum nuqtidin alghanda buni shinjangdiki atalmish «térrorluqqa qarshi turush» namidiki pa'aliyette bezi qarighularche bashlanghan heriketlerning otturigha chiqqanliqining inkasi déyishke bolidu.»
bu heqtiki mesililer heqqide sorighan so'alimizgha qarita ghulam yaghma ependi buning uyghurlardiki eneniwi adet we diniy étiqad boyiche dawam qilip kéliwatqan mesililer ikenlikini, yerliktiki da'irilerning buni chekligenséri uning téximu ewj élip kétiwatqanliqini tilgha aldi.
«sumurgh téléwiziyisi» ning muxbirliri 2015-yilining béshida ürümchide yolgha qoyulghan «ammiwi sorunlarda chümbel artishni meni qilish» heqqidiki qanun-nizamlarning bashqa jaylargha kéngeytilish éhtimalliqi heqqide sorighanda uyghur aptonom rayonluq siyasiy-qanun komitétining mudiri shyong shu'en'go buni inkar qilmighan.