Ма шиңруйниң чақириқи вә раст-ялғанлар арисидики селиштурма

Мустәқил тәтқиқатчи лин ли вә профессор җеймис лейболдниң ортақ әмгики-“достанә күчләр пәрвиши: хитайниң уйғур муһаҗирлар топиға қаратқан паалийәтлири” намлиқ зор һәҗимлик доклаттин көрүнүш.

7-Март шинҗаң уйғур аптоном районлуқ парткомниң секретари ма шиңруй хитайниң аталмиш “икки йиғини” да чәт әллик мухбирларни “бир қисим учур васитилириниң қаймуқтурушиға учримаслиқи үчүн шинҗаңға келип, әһвални өз көзи билән көрүп кетишкә чақириқ қилған. Ма шиңруйниң сөзидин қариғанда, ғәрб дунясиниң уйғур мәсилисидики позитсийәсини тәнқид қиливатқанлиқи вә хәлқара җәмийәтниң уйғур мәҗбурий әмгики һәмдә уйғур ирқий қирғинчилиқи һәққидики әйибләшлирини инкар қиливатқанлиқи ениқ. Әмма, уйғурларниң нөвәттики реаллиқи вә уйғурлар һәққидә елан қилинған тәтқиқат доклатлири ма шиңруйниң сөзи билән зиддийәтлик болупла қалмай, бәлки хитай тәшвиқатидики “муқим вә гүлләнгән шинҗаң образи” билән ғайәт зор пәрқ һасил қилмақта.

Reuters

2017-Йилидин буян уйғурларниң ирқий қирғинчилиққа учраватқанлиқиға даир зор миқдаридики тәтқиқат доклатлири арқа-арқидин елан қилинип, хитайниң уйғурлар үстидә кәң көләмлик бастуруш сиясәтлирини йүргүзүватқанлиқи дәлилләнди. Хитай бу доклатларни инкар қилипла қалмай бәлки йәнә бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ алий комитети (OHCHR) Ниң уйғур елидики тәкшүрүшидин кейин тәйярлиған доклатини елан қилишиға изчил тосқунлуқ қилип кәлди. Шундақтиму бу доклат 2022-йили елан қилинип, хитайниң уйғурларға қарита инсанийәткә қарши җинайәт ишләватқан болуши мумкинлики бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ алий комитети тәрипидин дәлилләнгән болди.

AFP

Австралийә истратегийәлик тәтқиқат мәркизи (ASPI) Сүний һәмраһ сүрәтлирини тәтқиқ қилиш арқилиқ, хитайниң 2017-йилидин буян Уйғур елидә 380 дин артуқ йиғивелиш лагери Қурғанлиқини ениқлап чиқти. Мәзкур доклат елан қилиништин аввал хитай изчил йосунда, җаза лагерлириниң мәвҗутлуқини инкар қилип кәлгәниди. Доклат елан қилинғандин кейин, хитай бирдинла бу орунларни “қайта тәрбийәләш мәркәзлири” дәп атиди. Демәк, уйғурларни кәң көләмдә тутқун қилип, җаза лагерлириға қамиғанлиқини изчил инкар қилип кәлгән хитай, полаттәк испат алдида өзини ақлашқа имкансиз қалди. Техиму муһими, 2019-йилидин буян арқа-арқидин елан қилинған “хитай мәхпий һөҗҗәтлири”, “қариқаш тизимлики”, “нәнкәй доклати”, “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” қатарлиқ түрлүк хитай һөҗҗәтлири, бирқанчә милйон уйғурниң кәң-көләмлик тутқун қилинип, җаза лагерлириға қамалғанлиқини ашкарилиди. Буниң ичидә қәшқәр конашәһәр наһийәсидә һәр 25 уйғур ичидики бир уйғурниң җаза лагериға қамалғанлиқи дуняни чөчүтти. Лекин хитай бу җинайәтлирини “террорлуққа қарши туруп, әсәбийликни йоқитиш үчүн қиливатқанлиқи” билән йошурған болсиму, уйғурларниң кәң көләмдә тутқун қилинғанлиқини инкар қилалмиди.

2020-Йили америка һөкүмити “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни(UFLPA)” ни елан қилип, уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқи болған хитай мәһсулатлирини импорт қилишни чәклиди. Хәлқара кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати (HRW) Вә хәлқара әмгәк тәшкилати (ILO) Тәтқиқат доклати елан қилип, уйғурларниң өз юртлиридин мәҗбурий қоғлап чиқирилип хитай карханилирида мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқини; назарәт астида пахта териш, пахта-тоқумичилиқ, канчилиқ вә қуяш енергийәси қатарлиқ саһәләрдә мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқини; шуниң билән биргә мәҗбурий қайта тәрбийәләшкә қатнаштурулуватқанлиқини ашкарилиди.

---

Мунасивәтлик хәвәрләр

• Байден һөкүмити вәзипидин айрилиштин илгири хитайни чәкләйдиған вә җазалайдиған сиясәтләрни көпләп елан қилмақта
• Б д т ниң доклатида хитай һөкүмитиниң уйғур районида инсанийәткә қарши җинайәт өткүзгән болуши мумкинлики көрситилгән
• HRW: “хитай уйғурларниң чәклик зияритигә йол қоюш арқилиқ, шинҗаңниң нормаллашқанлиқини көрсәтмәкчи болуватиду”
• ASPI Ниң доклатида уйғурларниң “заманиви қул” сүпитидә сетиливатқанлиқи ашкариланди
• Кишилик һоқуқ тәшкилатлири: “хитайдин һесаб сорайдиған пәйт кәлди! ”

---

Юқириқилардин башқа, йиллардин буян хитайниң уйғур елидә аталмиш “үч хил күчләргә зәрбә бериш” намида, мәсчитләрни тақап, уйғур тилини, диний паалийәтләрни чәкләп кәлгәнлики, һәтта уйғур аяллириға туғмаслиқ оператсийәси қилғанлиқиму ашкариланғаниди. 2021-Йили американиң “ташқий сиясәт журнили” уйғурларниң туғулуш нисбитиниң қисқиғинә бир қанчә йилда 50 пирсәнт төвәнләп кәткәнлики, бу һадисиниң хитай һөкүмитиниң уйғурларға қарита системилиқ нопус қисқартишидин келип чиққанлиқини елан қилди. Хитай бу дәлилләрниму уйғурларниң 1980-йиллардики 5 йерим милйон нопустин, 2020-йилидики 11 милйондин ашқанлиқи билән йошурмақчи болди. Һәтта 2024-йили июлда хитай ташқий ишлар баянатчиси мав ниң американиң уйғурларға алақидар бир доклатини баһалап, униңда тилға елинған “ирқий қирғинчилиқ” ниң әсла йүз бәрмигәнликини, уйғурлар нопусиниң ешиш нисбитиниң, шинҗаңдики хитайларниңкидин юқири икәнлики баян қилди. Демәк, хитай компартийәси даирилири ялғанчилиқ қилип һармиди, әмма униң ялғанчилиқлириму һәр қетим ташқий дуняниң күчлүк испат вә дәлиллири билән ағдуруп ташлинип кәлди. Әркин асия радийоси қармиқидики “асия һәқиқәтни тәкшүрүш тәҗрибиханиси(Asia Fact Check Lab)” хитайниң көплигән һөкүмәт мәнбәлик истатистика мәлумати, хәвәр, тәтқиқат доклатлири қатарлиқлардин, мав ниңниң дегәнлириниң хата икәнликини ениқлиди. Шундақла, мәйли хитайниң 2010-йилидин 2020-йилиғичә болған арилиқтики нопус истатистикиси болсун, вә яки 1953-йилидин 2007-йилиғичә болған нопус истатистикиси болсун, уйғур елидә хитайлар нопусиниң ешиш нисбитиниң, уйғурларниңкидин мутләқ нисбәттә көп болғанлиқи оттуриға қойди.

Уйғурларниң хитай тәрипидин ирқий қирғинчилиққа учраватқанлиқини испатлиған юқириқидәк доклатлардин сирт, җаза лагерлиридин аман қалған шаһитларму ирқий қирғинчилиқниң мәвҗутлуқи һәққидә шаһитлиқ бәрди. Буларниң ичидә қазақистан пуқраси гүлбаһар җелилова, өмәр бекали, фирансийәдин вәтинигә қайтип лагерға қамалған гүлбаһар хативаҗи қатарлиқ бир қанчә шаһитлар җаза лагерлирида баштин кәчүргән қисмәтлири, учриған тән җазаси, сиясий тәрбийәләш вә лагерниң омумий әһвали һәққидә ташқий дуняни чөчүткүдәк мәлуматларни ашкарилиди. Қазақистан пуқраси турсунай зиявудун җаза лагерлирида уйғур қизлириниң җинсий таҗавузчилиққа вә түрлүк җисманий қийин-қистақларға учраватқанлиқи һәққидә хәлқара мәтбуатларға шаһитлиқ бәрди. Гәрчә хитай бу шаһитларниң сөзлигәнлирини “төһмәт, ялған” дәп инкар қилсиму, лекин таки бүгүнгичә хәлқара җәмийәтләрниң уйғур елидә чәклимисиз тәкшүрүш елип беришиға йол қойғини йоқ.

Хуласә қилғанда, гәрчә “ма шиңруй чәт әлликләрни шинҗаңға берип, өз көзи билән һәқиқәтни көрүп келишкә тәклип қилған” болсиму, лекин уйғур елиниң реаллиқини көрүш пәқәт хитайниң арилишишидин мустәсна бир шараиттила андин мумкин икәнлики һәммимизгә айдиң. Дәрвәқә, уйғурларниң ирқий қирғинчилиққа учриғанлиқи вә қул ишчи қилиниватқанлиқи шәксиз бир һәқиқәттур. Бундақ әһвалда, хәлқара җәмийәт хитайниң “шинҗаңни тәрәққий қилдуруватимиз, гүлләндүрүватимиз, үч хил күчләрни йоқитиватимиз” дегәндәк сәпсәтилиригә алданмаслиқи, бәлки бу һәқтики тәкшүрүшни давамлаштуруши, хитайға иқтисадий вә дипломатик бесим қилиш арқилиқ, уйғурларниң реаллиқини мустәқил тәкшүрүш пурситини қолға кәлтүрүшкә тиришчанлиқ көрситиши, шундақла уйғурларниң инсаний һәқлириниң дәпсәндә қилинмаслиқиға капаләтлик қилиши керәк!

[Әскәртиш: мәзкур обзордики көз қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизға вәкиллик қилмайду]