Ma shingruyning chaqiriqi we rast-yalghanlar arisidiki sélishturma

Musteqil tetqiqatchi lin li we proféssor jéymis léyboldning ortaq emgiki-“Dostane küchler perwishi: xitayning Uyghur muhajirlar topigha qaratqan pa'aliyetliri” namliq zor hejimlik doklattin körünüsh.

7-Mart shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy xitayning atalmish “Ikki yighini” da chet ellik muxbirlarni “Bir qisim uchur wasitilirining qaymuqturushigha uchrimasliqi üchün shinjanggha kélip, ehwalni öz közi bilen körüp kétishke chaqiriq qilghan. Ma shingruyning sözidin qarighanda, gherb dunyasining Uyghur mesilisidiki pozitsiyesini tenqid qiliwatqanliqi we xelq'ara jem'iyetning Uyghur mejburiy emgiki hemde Uyghur irqiy qirghinchiliqi heqqidiki eyibleshlirini inkar qiliwatqanliqi éniq. Emma, Uyghurlarning nöwettiki ré'alliqi we Uyghurlar heqqide élan qilin'ghan tetqiqat doklatliri ma shingruyning sözi bilen ziddiyetlik bolupla qalmay, belki xitay teshwiqatidiki “Muqim we güllen'gen shinjang obrazi” bilen ghayet zor perq hasil qilmaqta.

Reuters

2017-Yilidin buyan Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqigha da'ir zor miqdaridiki tetqiqat doklatliri arqa-arqidin élan qilinip, xitayning Uyghurlar üstide keng kölemlik basturush siyasetlirini yürgüzüwatqanliqi delillendi. Xitay bu doklatlarni inkar qilipla qalmay belki yene birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komitéti (OHCHR) Ning Uyghur élidiki tekshürüshidin kéyin teyyarlighan doklatini élan qilishigha izchil tosqunluq qilip keldi. Shundaqtimu bu doklat 2022-yili élan qilinip, xitayning Uyghurlargha qarita insaniyetke qarshi jinayet ishlewatqan bolushi mumkinliki birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komitéti teripidin delillen'gen boldi.

AFP

Awstraliye istratégiyelik tetqiqat merkizi (ASPI) Sün'iy hemrah süretlirini tetqiq qilish arqiliq, xitayning 2017-yilidin buyan Uyghur élide 380 din artuq yighiwélish lagéri Qurghanliqini éniqlap chiqti. Mezkur doklat élan qilinishtin awwal xitay izchil yosunda, jaza lagérlirining mewjutluqini inkar qilip kelgenidi. Doklat élan qilin'ghandin kéyin, xitay birdinla bu orunlarni “Qayta terbiyelesh merkezliri” dep atidi. Démek, Uyghurlarni keng kölemde tutqun qilip, jaza lagérlirigha qamighanliqini izchil inkar qilip kelgen xitay, polattek ispat aldida özini aqlashqa imkansiz qaldi. Téximu muhimi, 2019-yilidin buyan arqa-arqidin élan qilin'ghan “Xitay mexpiy höjjetliri”, “Qariqash tizimliki”, “Nenkey doklati”, “Shinjang saqchi höjjetliri” qatarliq türlük xitay höjjetliri, birqanche milyon Uyghurning keng-kölemlik tutqun qilinip, jaza lagérlirigha qamalghanliqini ashkarilidi. Buning ichide qeshqer konasheher nahiyeside her 25 Uyghur ichidiki bir Uyghurning jaza lagérigha qamalghanliqi dunyani chöchütti. Lékin xitay bu jinayetlirini “Térrorluqqa qarshi turup, esebiylikni yoqitish üchün qiliwatqanliqi” bilen yoshurghan bolsimu, Uyghurlarning keng kölemde tutqun qilin'ghanliqini inkar qilalmidi.

2020-Yili amérika hökümiti “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni(UFLPA)” ni élan qilip, Uyghur mejburiy emgikige chétishliqi bolghan xitay mehsulatlirini import qilishni cheklidi. Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati (HRW) We xelq'ara emgek teshkilati (ILO) Tetqiqat doklati élan qilip, Uyghurlarning öz yurtliridin mejburiy qoghlap chiqirilip xitay karxanilirida mejburiy emgekke séliniwatqanliqini؛ nazaret astida paxta térish, paxta-toqumichiliq, kanchiliq we quyash énérgiyesi qatarliq sahelerde mejburiy emgekke séliniwatqanliqini؛ shuning bilen birge mejburiy qayta terbiyeleshke qatnashturuluwatqanliqini ashkarilidi.

---

Munasiwetlik xewerler

• Baydén hökümiti wezipidin ayrilishtin ilgiri xitayni chekleydighan we jazalaydighan siyasetlerni köplep élan qilmaqta
• B d t ning doklatida xitay hökümitining Uyghur rayonida insaniyetke qarshi jinayet ötküzgen bolushi mumkinliki körsitilgen
• HRW: “Xitay Uyghurlarning cheklik ziyaritige yol qoyush arqiliq, shinjangning normallashqanliqini körsetmekchi boluwatidu”
• ASPI Ning doklatida Uyghurlarning “Zamaniwi qul” süpitide sétiliwatqanliqi ashkarilandi
• Kishilik hoquq teshkilatliri: “Xitaydin hésab soraydighan peyt keldi! ”

---

Yuqiriqilardin bashqa, yillardin buyan xitayning Uyghur élide atalmish “Üch xil küchlerge zerbe bérish” namida, meschitlerni taqap, Uyghur tilini, diniy pa'aliyetlerni cheklep kelgenliki, hetta Uyghur ayallirigha tughmasliq opératsiyesi qilghanliqimu ashkarilan'ghanidi. 2021-Yili amérikaning “Tashqiy siyaset zhurnili” Uyghurlarning tughulush nisbitining qisqighine bir qanche yilda 50 pirsent töwenlep ketkenliki, bu hadisining xitay hökümitining Uyghurlargha qarita sistémiliq nopus qisqartishidin kélip chiqqanliqini élan qildi. Xitay bu delillernimu Uyghurlarning 1980-yillardiki 5 yérim milyon nopustin, 2020-yilidiki 11 milyondin ashqanliqi bilen yoshurmaqchi boldi. Hetta 2024-yili iyulda xitay tashqiy ishlar bayanatchisi maw ning amérikaning Uyghurlargha alaqidar bir doklatini bahalap, uningda tilgha élin'ghan “Irqiy qirghinchiliq” ning esla yüz bermigenlikini, Uyghurlar nopusining éshish nisbitining, shinjangdiki xitaylarningkidin yuqiri ikenliki bayan qildi. Démek, xitay kompartiyesi da'iriliri yalghanchiliq qilip harmidi, emma uning yalghanchiliqlirimu her qétim tashqiy dunyaning küchlük ispat we delilliri bilen aghdurup tashlinip keldi. Erkin asiya radiyosi qarmiqidiki “Asiya heqiqetni tekshürüsh tejribixanisi(Asia Fact Check Lab)” xitayning köpligen hökümet menbelik istatistika melumati, xewer, tetqiqat doklatliri qatarliqlardin, maw ningning dégenlirining xata ikenlikini éniqlidi. Shundaqla, meyli xitayning 2010-yilidin 2020-yilighiche bolghan ariliqtiki nopus istatistikisi bolsun, we yaki 1953-yilidin 2007-yilighiche bolghan nopus istatistikisi bolsun, Uyghur élide xitaylar nopusining éshish nisbitining, Uyghurlarningkidin mutleq nisbette köp bolghanliqi otturigha qoydi.

Uyghurlarning xitay teripidin irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini ispatlighan yuqiriqidek doklatlardin sirt, jaza lagérliridin aman qalghan shahitlarmu irqiy qirghinchiliqning mewjutluqi heqqide shahitliq berdi. Bularning ichide qazaqistan puqrasi gülbahar jélilowa, ömer bék'ali, firansiyedin wetinige qaytip lagérgha qamalghan gülbahar xatiwaji qatarliq bir qanche shahitlar jaza lagérlirida bashtin kechürgen qismetliri, uchrighan ten jazasi, siyasiy terbiyelesh we lagérning omumiy ehwali heqqide tashqiy dunyani chöchütküdek melumatlarni ashkarilidi. Qazaqistan puqrasi tursun'ay ziyawudun jaza lagérlirida Uyghur qizlirining jinsiy tajawuzchiliqqa we türlük jismaniy qiyin-qistaqlargha uchrawatqanliqi heqqide xelq'ara metbu'atlargha shahitliq berdi. Gerche xitay bu shahitlarning sözligenlirini “Töhmet, yalghan” dep inkar qilsimu, lékin taki bügün'giche xelq'ara jem'iyetlerning Uyghur élide cheklimisiz tekshürüsh élip bérishigha yol qoyghini yoq.

Xulase qilghanda, gerche “Ma shingruy chet elliklerni shinjanggha bérip, öz közi bilen heqiqetni körüp kélishke teklip qilghan” bolsimu, lékin Uyghur élining ré'alliqini körüsh peqet xitayning arilishishidin mustesna bir shara'ittila andin mumkin ikenliki hemmimizge ayding. Derweqe, Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrighanliqi we qul ishchi qiliniwatqanliqi sheksiz bir heqiqettur. Bundaq ehwalda, xelq'ara jem'iyet xitayning “Shinjangni tereqqiy qilduruwatimiz, güllendürüwatimiz, üch xil küchlerni yoqitiwatimiz” dégendek sepsetilirige aldanmasliqi, belki bu heqtiki tekshürüshni dawamlashturushi, xitaygha iqtisadiy we diplomatik bésim qilish arqiliq, Uyghurlarning ré'alliqini musteqil tekshürüsh pursitini qolgha keltürüshke tirishchanliq körsitishi, shundaqla Uyghurlarning insaniy heqlirining depsende qilinmasliqigha kapaletlik qilishi kérek!

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]