Ma shngruyning “Islamni xitaychilashturush” ni tektlishi némidin dérek béridu?

Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy Uyghur aptonom rayonluq islam dini jem'iyitini ziyaret qildi. 2022-Yili 25-mart, ürümchi.

Xitayning Uyghur élidiki asasliq taratqu wastiliridin “Shinjang géziti” ning xewer qilishiche, Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy 3-ayning 25-küni Uyghur aptonom rayonluq islam dini jem'iyiti bilen ürümchidiki islam institutini ziyaret qilghan. Ziyaret jeryanida u shi jinpingning shinjangni idare qilish toghrisidiki yolyoruqlirini qet'iy izchillashturush, “Islam dinini xitaychilashturush” yönilishide ching turushni tektligen.

Ma shingruy “Shinjang islam dini jem'iyiti” de qilghan sözide, diniy sahesidiki zatlarning partiyening din siyasitini izchillashturushni, qanun-nizam teshwiqat terbiyesini yenimu kücheytishni, partiye we hökümet etrapigha téximu zich uyushushni telep qilghan. U shinjang islam institotida qilghan sözidimu yoqiriqi bir qatar nuqtilarni qayta tekitligen.

Ma shingruy ‍ötken yilining axiri Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékritarliqigha yötkep kélin'gendin buyan, “Islamni xitaychilashturush”, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini turghuzush” dégendek siyasiy shu'arlarni izchil halda tekitlep kelmekte.

U 2-ayning 21-küni ürümchide échilghan aptonom rayonluq din xizmiti yighinida mundaq dégen: “Dinni junggochilashturush yönilishide ching turup, shinjangda islam dinini sotsiyalizm jem'iyitige uyghunlashturushqa pa'al yéteklep, shinjangning din xizmitide yéngi weziyet yaritish kérek.”

wlmq.gov.cn

Xitay kompartiyesi siyasiy biyurosi da'imiy komitétining ezasi, xitay memliketlik siyasiy kéngeshning re'isi wang yang yéqinda Uyghur rayonida tekshürüsh élip barghandimu “Shinjangda islam dinini junggochilashturushni qet'iy algha siljitish” toghriliq mexsus körsetme bergen.

Közetküchilerning qarishiche, wang yang, ma shingruy qatarliq xitay kompartiyesining yoqiri derijilik emeldarlirining Uyghur rayonida islam dinini xitaychilashturushni birdek tektlishi, xitayning Uyghur diyarida élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetlirini yenimu dawamlashturidighanliqidin dérek béridiken.

Nöwette xitay b d t kishilik hoquq aliy komissarining Uyghur élini ziyaret qilishigha ruxset bergen bolsimu, biraq bu ziyaretning “Tekshürüshni meqset qilmasliqi” ni aldinqi shert qilghan. Xitay hökümitining oxshash bir mezgilde alaqidar emeldarliri arqiliq Uyghur aptonom rayonida “Islamni xitaychilashturush” ta ching turushni küchep tektlishi, közetküchilening diqqitini qozghimaqta.

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining uchur we teshwiqat programma aliy mes'uli pétér érwin ependi mundaq dédi: “Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi ötken yili 5-ayda, xitay hökümitining Uyghur diniy zatlirigha we diniy sahege qaratqan basturushliri yorutulghan ‛islam bir terep qilindi-xitayning Uyghur imamliri we diniy zatlargha ziyankeshlik qilishi‚ namliq doklat élan qilghan idi. Uyghurlarning diniy kimlikige qaritilghan hujumning kölimi we derijisi dawamliq küchiyip barmaqta. Xitay bezi jaylarni b d t ning ziyaret qilishigha achqan teqdirdimu, ularni xitay hökümiti kontrol qilidu. Ulargha Uyghur élida weyran qilin'ghan 16 ming meschitlerning ornini, öyide qur'an saqlighanliqi we balisigha islam dini bilimlirini ögitishke tirishqanliqi seweblikla lagérlargha solan'ghan tutqunlarni körsetmeydu. Tekshürgüchilkerge héch bir Uyghur erkin-azade gep qilalmaydu. Démek, xitay hökümiti b d t kishilik hoquq aliy komissari kélishtin burun, özining din'gha qaratqan basturushlirini yépish üchün hazirlighan sehnisining muweppeqiyetlik bolushini kapaletke ige qilish meqsitide diniy sahede tekshürüsh élip barmaqta.”

Pétér irwing yene ma shingruyning “Shinjangda islam dinini xitaychilashturush” ni tektlishining némidin dérek béridighanliqi heqqide toxtilip, mundaq dédi:

“‛islam dinini xitaychilashturush‚ digen bu söz, Uyghur rayonida musulmanlarni assimilatsiye qilish dégenliktur. Bolupmu bu sözning partkom sékrétari teripidin tektlinishi, xitay kompartiyesining musulmanlarni biz digenni deysen, biz dégenni qilisen, dégendin bashqa nerse emes. Bu xitay hökümitining ularni téximu qattiq kontrolluqigha alidighanliqidin dérek béridu. B d t kishilik hoquq aliy komissari xitay bilen kélishkini boyiche Uyghur rayonini ziyaret qilsa, pütkül jeryanning xitay hökümitining toluq kontrolluqi astida bolidighanliqi éniq. Shunga biz ikki hepte ilgiri mexsus bayanat élan qilip, b d t ning bu ziyaritige bolghan endishilirimizni ochuq bayan qilghan iduq.”

Xitay hökümiti yillardin buyan Uyghurlarning diniy bayramlirini tebriklishige tosqunluq qilip kelmekte. Bolupmu Uyghur rayonida ramizan mezgili islam dinigha étiqad qilghuchilar eng qattiq teqipke uchraydighan bir mezgil bolup kelmekte.

Halbuki, Uyghur we bashqa musulmanlargha “Irqiy qirghinchiliq” yürgüzüsh, din'gha qarshi urush échish bilen eyibliniwatqan xitay hökümiti bulturqi ramizanda qismen jaylarda Uyghurlarni roza tutushqa, meschitke kirishke orunlashturghan؛ héytgah meydanida Uyghurlarni samagha uyushturup, hetta imamlarnimu ussulgha salghan idi. Emeliyette bu xitayning roza héyt mezgilide bir qisim musulman ellirining déplomatliri we zhurnalistlirini kütiwélishqa teyyarlighan teshwiqat sehniliri idi, xalas.

Washin'gitonda pa'aliyet qiliwatqan Uyghur herikiti teshkilatining programma mes'uli arslan hidayet ependimu bu heqte ziyaritimizni qobul qildi. U xitayning ramazan éyi yétip kélishning harpisida diniy sahede kontrolluqni yenimu kücheytishi, ilgiriki siyasiy teshwiqat aldamchiliqini qayta oynashning teyyarliqi bolushi mumkin, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Arslan hidayet ependi yene Uyghurlar nöwette roza tutush yaki hej qilishtin söz échish u yaqta tursun, hetta özlirining musulman ikenlikini étirap qilishqimu amalsiz ikenlikini tekitlidi. U: “Eger xitay hökümiti bu qétim b d t kishilik hoquq aliy komissarini özining yalghan teshwiqati we yasalma sehniliri bilen aldap kételise, u chaghda özining irqiy qirghinchiliq jinayitidin qéchip qutulushta yene bir kozérgha ige bolghan bolidu,” dédi.