“Ma shingrüy dewri” diki xitayning Uyghur siyasiti

Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétarliqigha yötkep kélin'gen ma shingrüy lop nahiyelik chach buyumliri kesipler baghchisida mexsus ziyarette bolghan. 2022-Yili 7-yanwar, lop nahiyesi.

Uyghur diyarida chén chüen'goning ornigha almashturulghan ma shingrüyning Uyghur diyarida wezipe ijra qiliwatqinigha yérim yil boldi. Ötken yilining axiri chén chüen'goning wezipisidin toxtitilip, ma shingrüy isimlik gu'angdung ölkisining sabiq ölke bashliqini chén chüen'goning ornigha teyinlen'genliki xitay axbaratliri teripidin élan qilindi. Bolupmu amérika Uyghur irqiy qirghinchiliqi mesilisi seweblik xitaygha qilghan türlük bésim, jaza tedbirliri yolgha qoyushi bilenla, Uyghur diyarida yüz bergen bu xil emeldar almashturush hadisisi, xelq'arada we Uyghur jama'iti arisida türlük qiyaslargha seweb bolghanidi. Hetta nurghun analizchi we tetqiqatchilar bu hadisining amérikining xitaygha bolghan bésimining roshen netijisi depmu xulasiligen. Undaqta ma shingrüy dewride xitayning Uyghur siyasitide chén chüen'go dewridikidin perqliq özgirish boldimu? u halda biz aldi bilen ma shingrüy we chén chüen'go dewridiki xitayning Uyghur siyasitige köz yügürtüp baqayli.

2016-Yili 8-ayda chén chüen'go atalmish Uyghur aptonom rayonigha wezipige teyinlen'gen künidiki nutqida özining shi jinping rehberlikidiki xitay hökümitining shinjangni idare qilish yéngi istratégiyesini emeliyleshtürüshke töhpe qoshidighanliqini élan qilghan. Bu wejidin u wezipige olturupla Uyghur diyarida aldi bilen 30mingdin artuq saqchi qobul qilip, Uyghur diyarining kocha-koylirigha qedemde bir tekshürüsh ponkiti orunlashturdi. U wezipe tutqan mezgilde Uyghur diyaridiki tekshürüsh ponkitlirining sani 7300 din artuqqa yétip, pütkül Uyghur diyarining bulung-puchqaqlirighiche atalmish “Bixeterlik tekshürüsh ponkitliri” qaplidi. Ikkinchidin, chén chüen'go Uyghur diyarida omumyüzlük nazaret sistémisi berpa qilip, kishilerning qol téléfonlirigha, kompiyutérlirigha nazaret détallirini mejburiy qachilidi. Uyghurlarning pasportlirini omumyüzlük musadire qilish bilen birge, Uyghurlarning dunya bilen bolghan alaqisini omumyüzlük késip tashlidi. Uyghur diyari ichidiki Uyghurlarning öz ara bérish kélishidin tartip, sheher, rayon, hetta kocha atlap sirtqa chiqishighiche teqib astigha élinip, Uyghurlargha xas bolghan alahide kinishka yeni “Yaxshi puqra kinishkisi” bolmighanlarning rayon ichidiki erkin bérish-kélishliri cheklendi. Üchinchidin, Uyghurlarni jang chünshyen dewride türge ayrilip, arxiplashturulghini boyiche, keng kölemlik tutqun qilish, lagérgha, türmige qamashni bashlidi. Uyghurlar arisidiki ajiz, yashan'ghan ata-anilar perzentliridin ayrilip, atalmish yashan'ghanlar lagérigha qamaldi. Uyghur perzentliri bolsa tömür rishatqa, sim torlar bilen töt etrapi qamal qilin'ghan atalmish yataqliq yesli, mektep, emeliyettiki balilar lagérlirigha mehkum qilindi. Uyghur yashliri türküm-türkümlep xitay karxanilirigha qul ishchi qilip sétildi. . . . . . . . . . . . Uyghurlar tarixida misli körülmigen buzghunchiliq, zulum we qabahetler chén chüen'go dewride dunyaning közidila ochuq-ashkara yüz berdi.

2021-Yili 12-ayda xitay hökümiti chén chüen'goning atalmish shinjang Uyghur aptonom rayonidiki wezipisidin toxtighanliqi, uning ornigha gu'angdung ölkisining ölke bashliqi, gu'angdung siyasiy qanun komitétining sabiq sékrétari ma shingruyning almishidighanliqini élan qildi. Ma shingrüy shu qétimqi wezipige olturush yighinida özining xizmet nishani we xitay hökümiti shundaqla shi jinpinggha menggü sadaqetmenlik bilen xizmet qilidighanliqi heqqide wede berdi. U bu heqtiki wedisini töwendiki besh nuqtigha yighinchaqlighanidi: 1. Partiyege bolghan sadaqette ching turidighanliqi, bayriqini roshen qilip, shi jinpingning yéngi dewrdiki xitayche alahidilikke ige bolghan sotsiyalizm qurush idiyesini yaxshi öginip, idiye, siyaset we herikette shi jinpingni merkez qilghan partiye merkiziy komitéti bilen yüksek birdeklikni saqlaydighanliqi؛ 2. Yéngi dewrdiki xitayning shinjangni idare qilish dölet istratégiyesini toghra we mukemmel ijra qilip, jem'iyet muqimliqi we uzun muddetlik eminlikni shinjang xizmitining asasliq nishani qilishta ching turidighanliqi, asan qolgha kelmigen bu tinch we muqim weziyette özgirish bolushigha qet'iy yol qoymaydighanliqini؛ 3. Iqtisadni yuqiri süpette tereqqiy qilduridighanliqi؛ 4. Xitay hökümitining partiyeni omumyüzlük qattiq idare qilish prinsipida tewrenmey, partiyeni qattiq bashqurushtin ibaret siyasiy mes'uliyetni üstige alidighanliqi. Yéngi dewrdiki yaxshi emeldar ölchimi we shinjangdiki az sanliq millet kadirlirining layaqet ölchimide ching turup, pütkül aptonom rayon tewesidiki kadirlarning yuqiridin töwen'giche bir birige baghlan'ghan, dölet menpe'eti we omumluqni ortaq nishan qilghan, bir niyet, bir meqsettiki kadirlar qoshuni bilen siyasiy xizmet muhiti yaritish؛ 5. Siyasiy intizam we qa'idilerge qattiq emel qilip, merkezning sekkiz türlük belgilimisi we emeliyleshtürüsh usullirigha asasen, ishni ünümi, netijisi bilen qilalaydighan bolush. . . Wehakazalar.

Derweqe, meyli chén chüen'go bolsun yaki ma shingrüy bolsun her ikkilisila wezipige olturush nutqida, shi jinping we xitay hökümitining sadiq chakiri bolidighanliqi heqqide wede bergen. Chén chüen'go shu wedisini shi jinpingning kütkinidek orunlighanidi. Shu wejidin u Uyghur diyaridiki wezipisidin qaldurulghanda shi jinping uning xizmetlirige yuqiri baha bergen, ma shingrüymu chén chüen'go dewride barliqqa kelgen atalmish “Asan qolgha kelmigen muqimliq” ning buzulushigha qet'iy yol qoymaydighanliqini bildürgenidi.

Mana bügün ma shingrüyning Uyghur diyarigha kelginige yérim yil boldi. U kelgendin buyan Uyghur diyarida chén chüen'go dewridikidin perqliq hadisiler barliqqa keldimu? xuddi ma shingrüy wede qilghinidek, u Uyghur diyarigha qedem basqandin buyan izchil söz we heriketliride xitay hökümiti békitken atalmish “Shinjangni yéngiche idare qilish istratégiyesi” ni dawam qilip keldi. Yeni Uyghurlarning jenubtiki nopus qurulmisini azaytish, jenubiy Uyghur diyarini xitaylashturushni tézlitish, Uyghurlarning öy makanlirini chéqish, bashqa jaylargha köchürüsh, ichkiri ölkilerge yötkesh qatarliq türlük wasitiler bilen xitaylargha singdürüwétish, lagérlargha dawamliq qamash, qul ishchi qilish, Uyghur balilirini xitaylashturush. . . . . . . . . . . . Qatarliqlar chén chüen'go dewridin bügün'giche izchil dawam qildi.

2009-Yili ürümchide yüz bergen “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” xitay hökümitining Uyghur siyasitide qismen yoshurun qirghinchiliqtin, ashkara qirghinchiliqqa ötüshtiki muhim dewr bolghanidi. Taki 2021-yiligha kelgüche wang léchüen, jang chünshyen we chén chüen'godin ibaret “Birinchi qol shinjang emeldarliri” Uyghur diyarida “Qattiq wasite bilen bashqurush(wang léchüen)”, “Yumshaq wasite bilen bashqurush (jang chünshyen)” we “Yiltizidin yoqitish(chén chüen'go)” tin ibaret siyasetlerni yürgüzgenidi. Lékin bügün ma shingrüy bolsa on nechche yil awwalqi atalmish “Shinjang weziyiti” din pütünley perqliq bolghan, “Ötken besh yildin buyan bir qétimmu térrorluq weqesi yüz bérip baqmidi” dep teripliniwatqan Uyghur diyarida wezipe öteshke qoyulghanidi. Démek, Uyghur diyari alliburun xitay hökümiti arzu qilghinidek muqim we tinch bir makan'gha aylan'ghan bolup, ma shingrüy dewride Uyghur diyarigha a'it xewerlerde iqtisadqa we namratliqtin qutulup, bayashat turmush yaritilghanliqi, Uyghurlarning bextlik, xushal-xuram, bayashat turmushqa érishtürülgenlikige a'it teshwiqatlargha keng orun bérilishi sewebsiz emes elwette.

Bolupmu Uyghurlarning mejburiy emgekke séliniwatqanliqigha da'ir uchurlarni xelq'ara axbarat wasitilirini qaplishi, amérika qatarliq gherb döletlirining Uyghurlarning qanunluq heq-hoquqlirini qoghdashqa a'it qanunlarni élan qilishi, mejburiy emgekke chétishliq karxanilar, mehsulatlarning öz döletlirige kirishini cheklishi qatarliq xitayning xelq'ara obrazini xunükleshtürüwatqan mesililerni hel qilish ma shingrüyning aldigha qoyulghan yéngi mesile bolup, ma shingrüyning bügün xelq'araning xitaygha we Uyghur diyarigha bolghan selbiy qarashlirini özgertishtinmu muhim we jiddiy wezipisi yoq. Yeni, ma shingrüyning Uyghur diyarida qilidighan eng muhim xizmiti xitay hökümitining Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayetlirini dunyaning közidin yoshurup qélish.

Ma shingrüy gerche Uyghur diyarigha 2021-yili yötkilip kelgen bolsimu, emma u xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzgen irqiy qirghinchiliqida eng muhim rol oynap kelgen xitay emeldarliridin biri hésablinidu. Chünki, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqi del xitayning Uyghur diyaridiki atalmish namratliqni yoqitish siyasiti namida bashlan'ghan bolup, 2014-yilidiki atalmish “Ikkinchi nöwetlik merkez shinjang xizmet yighini” din kéyin, yeni shi jinping dewride eng yuqiri pellisi bolghan, Uyghurlarni yiltizidin yoqitish basquchigha kötürülgen.

Ma shingrüy 2007-yilidin tartip “Xitay alem téxnikisi guruhi shirkiti” ning partkom sékritariliq we bash diréktoruluq wezipisini üstige alghan bolup, bu bolsa xitayning dölet igilikidiki herbiy sana'et karxanisidur. Bu karxana 2021-yili amérika hökümiti teripidin Uyghur irqiy qirghinchiliqigha munasiwetlik bolghanliqi seweblik qara tizimgha élin'ghan 59xitay uchur-téxnika karxanilirining biridur.

2014-Yili ma shingrüy gu'angdung ölkilik partkomning mu'awin sékrétari, gu'angdung ölkilik siyasiy qanun komitétining sékrétari wezipisini ötewatqanidi. Atalmish “Ikkinchi qétimliq merkez shinjang xizmet yighini” din kéyin xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki 19 ölke we sheherlerge Uyghur diyarining 12wilayet we oblasti bölüp bérilgende, gu'angdung ölkisi jenubiy Uyghur diyaridiki qeshqer, xoten qatarliq üch wilayet bir oblastqa mes'ul qilin'ghan. 2014-Yili 4-ayda ma shingrüy gu'angdung ölkisining shinjanggha nuqtiliq yardem bérish xizmitige mes'ul bolup, ömek bashlap Uyghur diyarigha kelgen. U qeshqer qatarliq jenubiy Uyghur diyarining ma'arip, ishqa orunlashturush, ammiwi esliheler qurulushi, tébabet, pen-téxnika. . . . Qatarliq sahelirini meblegh, karxana, ixtisasliq xadimlar arqiliq özgertidighanliqini otturigha qoyghanidi. Derweqe, gu'angdung ölkisi atalmish shinjanggha nuqtiliq yardem bérish siyasitide yéngiche uslub yaritip, Uyghurlarning lagérlargha qamilishi, xitay ölkilirige we xitay karxanilirigha qul ishchi qilip sétilishi qatarliq türlük irqiy qirghinchiliq siyasetliride ülgilik rol oynighan.

Bolupmu adri'an zénz 2020-yili élan qilghan “Nenkey doklati” diki xoten wilayitidin xitayning gu'angdung ölkisidiki xitay karxanilirigha sétilghan Uyghur qul ishchilirining ehwali buninggha ispat bolalaydu. Mesilen, gu'angdung ölkisi atalmish shinjanggha nuqtiliq yardem bérish namida yuqirida ma shingrüy tilgha alghan ma'arip, ishqa orunlashturush, pen-téxnika, tébabet. . . . . Qatarliq türlük sahelerde ayrim-ayrim halda “Yardem siyasetliri” ni yolgha qoyghan bolup, “Nenkey höjjiti” diki gu'angdunggha yötkelgen Uyghur yashliri del “Ishqa orunlashturush arqiliq yardem bérish” namida élip bérilghan.

Démek, ma shingrüy xuddi wang léchüen, jang chünshyen we chén chüen'golargha oxshashla xitay hökümitining aliy menpe'eti üchün xizmet qilishni özige qibliname qilghan. Ma shingrüy dewride qattiq basturush, chong tutqunlarning bolmasliqi, ma shingrüyning yéngiche siyaset yürgüzüwatqanliqidin bolmastin, belki xitayning awwalqi yillardiki irqiy qirghinichiliq siyasetliri netijiside Uyghurlarni bash kötürüsh imkanliridin pütünley üzüp tashlighanliqidindur xalas!

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.