qedimki uyghur buddizm medeniyetining eng meshhur namayendiliridin biri bolghan «ma'itri simit», yeni «ma'itri bilen uchrishish» namliq sehne esiri 9-esirning ikkinchi yérimida, sherqiy toxarche (toxarche-A) din uyghurchigha terjime qilinghan. mezkur eserning qumul nusxisi hazirghiche bayqalghan bashqa nusxilargha sélishturghanda, nisbeten toluq we mukemmelrek saqlanghan nusxa hésablinidu. «ma'itri simit» we uning esli nusxisi, xitay medeniyet ministirliqi teripidin «döletning bibaha asare-etiqiliri tizimliki» ge kirgüzülgen qedimki uyghur tilidiki bir nechche eserning biridur.
«xitay xewerler tori» bu yil mayda «sherq we gherbtin sorash» namliq mexsus sehipilik programmisida «‹ma'itri simit›ning bayqilishi némini chüshendüridu?» namliq söhbet élan qilghan. «xitay xewerler tori» ning muxbiri wang shyawjün (王小军) mezkur söhbette qumul wilayetlik muzéyning bashliqi, atalmish «tetqiqatchi» yen féng (严枫)ni ziyaret qilghan.
qiziqarliqi shuki, xitayning eng chong hökümet taratquliridin biri bolghan «xitay xewerler tori» da élan qilinghan mezkur söhbetke qedimki uyghur tilidiki «ma'itri simit» ning xélila yaxshi saqlanghan bir bétining resim nusxisi tetür chaplanghan. bu eserni atalmish «jungxu'a medeniyiti» ning bir parchisi dep teshwiq qilishni asasliq nishan qilghan bu söhbette, qedimki uyghur tilidiki bu eserdin örnek körsitishni untumighan xitay muxbiri bilen qumul wilayetlik muzéyning xitay bashliqi, örnek üchün körsetken bir bet resim halitidiki qolyazmining ong-tetürlikinimu bilmigen. buningdin ziyaret qilghuchi bilen ziyaret qilinghuchilarning kimler ikenlikini, ularning kespiy sapasining qaysi derijide bolghanliqini körüwélish tes emes, elwette.
qedimki uyghurche yazmilarni oqushta, adette yuqiridin töwen'ge yaki ongdin solgha oqushtin ibaret ikki xil usul qollinilidu. qedimki uyghur tilidiki qolyazmini qandaq tutup oqushnimu bilmigen bu atalmish xitay «mutexessis» lerdin resimi bérilgen yapraqning «ma'itri simit» ning qaysi bölümning qanchinchi bétige tewe ikenlikini sorash, elwette artuqche ish! undaqta, biz ishimizni xitay bazargha salghan bu söhbettiki resimi tetür bérilgen qolyazma örnikini toghrilash we bu betning «ma'itri simit» ning qaysi bölüm qanchinchi béti ikenlikini éniqlashtin bashlayli.
bir millet kimlikining asasiy terkibliridin biri bolghan yéziqni tetür qoyushning yaki uning ong-tetürini perq etmeslikning ilim saheside neqeder nadanliq we hörmetsizlik ikenliki hemmige melum. biz oqush yönilishini tetür körsitip qoyghan qedimki uyghur tilidiki bu qolyazmining resim halitidiki bu bétini toghrilighan waqtimizda, mezkur resimge tamgha qilip bésiwétilgen «xitay xewerler tori» dégen xitayche xetlerning yölinishini özgertishke amalsiz qalduq.

burunqilar yazghandek we mezkur söhbette xitay «kespiy tetqiqatchi» ning éytqinidek, eser yapraqliri we yapraqchiliri téxiche 293 betlik népiz pilastik xaltida saqliniwatqanliqi melum. bu dégenlik, mezkur eserning esli qolyazmiliri hazirghiche tazilanmighan, shundaqla titilghan yaki buzulghan betlirini eslige keltürüsh xizmiti téxiche élip bérilmighan dégenliktur. yeni pilastik xaltilargha pütün betler yaki chongraq yapraqlar ayrim-ayrim sélinghan bolsimu, lékin özi tewe bölümlerdiki orni éniqlanmighan kichik yapraqchilarning oxshash bir xaltigha sélinip arilashturuwétilgenliki éniq. melumatlargha qarighanda, bezide 40 tin artuq yapraqche bir xaltigha qachilanghan ehwallarmu bar. bularning tewelikini éniqlimasliq, bir-biridin ayrimasliq, pütün eserning qanche bet ikenlikini jezimleshtürüshte chong xataliqlarni keltürüp chiqiridu, elwette!
eslide bundaq qimmetlik eser, xuddi bérlinda saqliniwatqan «ma'itri simit» ning singgim nusxasigha oxshash, mexsus layihelen'gen eynekler arisidiki hawasiz boshluqta saqlinishi kérek idi.
«ma'itri simit» ning qumul nusxisini eng burun hem sistémiliq tetqiq qilghanlar uyghur tetqiqatchilardur. qedimki uyghur tili we medeniyet tetqiqatchiliridin israpil yüsüp, abduqéyum xoja we dolqun qembiri qatarliqlar 1987-yili «ma'itri simit» ning qumul nusxasining kirish we deslepki töt bölümi heqqidiki kitabini neshr qilghan.
bu qétim «xitay xewerler tori» ning muxbiri bilen qumul wilayetlik muzéyning bashliqi yen féng otturisidiki «matiri simit» ni chöridigen söhbetning mezmuni asasen dégüdek 1987-yili üch neper uyghur tetqiqatchi teripidin neshrge teyyarlanghan kitabning xitayche kirish söz qismidin élinghan. atalmish «mutexessis» süpitide bu söhbetke alahide teklip qilinghan yén féng 1987-yilidin kéyin «ma'itri simit» heqqide qandaq tetqiqatlarning élip bérilghanliqi, shundaqla mezkur eserning yéngidin tépilghan yapraqchiliri heqqide héchnerse déyelmigen. buningdin uning qedimki uyghur tilidiki qolyazmilar, bolupmu «ma'itri simit» heqqide toluq chüshenchisi yoq «chala tetqiqatchi» ikenlikini körüwélish tes emes.
undaqta, «ma'itri simit nom bitig» qandaq eser? bu eserning qedimki uyghur tilidiki terjimisi qandaq dunyagha kelgen? bu eserde eks-ettürülgen ma'itri étiqadini qandaq chüshinishimiz kérek?
«ma'itrisimit nom bitig», yeni «ma'itri bilen uchrishish» sutrasi, uyghur buddizim tarixining deslepki dewirliride, yeni miladi 9-esirning 2-yérimida hindi-yawropa tillirining eng kona örnekliridin biri bolghan sherqiy toxarche, yeni toxarche-A tilidin qedimki uyghur tiligha terjime qilinghan köp qisimliq bir drama esiridur. eslidiki toxarche eser aryachandira teripidin sanskrit tilidiki munasiwetlik eserlerni tallap toxarchigha terjime qilish arqiliq tüzüp chiqilghan. mezkur eserning kéyinche tuxarche nusxasidin prtnarakshit isimlik kishi teripidin qedimki uyghur tiligha terjime qilinghanliqi melum.
bu eser, miladiye 4-esirning otturilirida shekillinishke bashlighan we 9-esirning ikkinchi yérimidin bashlap 13-esirning axirighiche bolghan ariliqta sherqiy türkistanda eng güllen'gen dewrini yashighan buddizm ma'itréya étiqadining wekillik xaraktirge ige esiridur. bu eser üstide élip bérilghan yéqinqi 20 yildin buyanqi tetqiqat netijilirige asaslanghanda, ma'itréya mezhipi hazirghiche tesewwur qilinip kélin'ginidek peqetla buddizmning «hinayana» mezhebige tewe eserlernila asas qilip qalmastin, belki «mahayana» mezhipige tewe bir qisim eserlernimu ulughlighan bir buddizm mezhipidur. ma'itréya mezhipining tüp nuqti'iynezeridin qarighanda, bu mezhepke étiqad qilghuchilarning eng chong arzusi, kelgüside yer yüzige kélidighan burhan ma'itri bilen uchrishishtin ibaret iken. bu mezhepning buddizmning bashqa mezhepliridin perqlinidighan yene bir alahidiliki shuki, ularning muqeddes kitablirida burhan ma'itri yer yüzidin kötürülüp menggülük erkinlik shehiri bolghan «tushita» jennitige chiqipla qalmastin, belki yene «tushita» jennitidin yer yüzige chüshüp, insanlar arisida yashaydiken.
«ma'itri simit» ta ma'itrining toghulush, ösüsh, burhanliq yolida öy-jayidin waz kéchip rahib bolush jeryanliri, bergen telimliri we axirida nirwana derijisige yétish kechürmishliri nahayiti qiziqarliq hem tesirlik körünüshler arqiliq janlandurulghan. shexslerge we jama'etke yardem qilish, shundaqla sediqe bérishning ehmiyiti tekitlen'gen. eserning 20-25-bölümliride janliqlar sadir qilidighan «öltürüsh, oghriliq qilish, shehwaniyliq, yalghanchiliq, chéqimchiliq, gheywetxorluq, pixsiqliq, kündeshlik we yaman niyet» tin ibaret «10 chong gunah» heqqide tepsiliy melumatlar bérilgen. yeni bu «gunah» larning kélish menbesi, uningdin qutulush yolliri we gunahkarlargha bérilidighan her xil jazalar nahayiti tepsiliy chüshendürülgen. mezkur eserning «dozaq» teswirliride xitayning klassik jaza qanunlirida uchraydighan nurghunlighan jazalash usullirining buddizmning tesiride meydangha kelgenliki ispatlaydighan xéli köp emiliy misallar uchraydu.
ma'itri étiqadidiki yaxshiliq we yamanliq qarashliri, yaxshi xislet hem exlaq-pezilet heqqidiki chüshenchiler hazirqi uyghurlarning turmush medeniyitidiki qimmet qarashliridin anche perqlinip ketmeydu. bu shuni ispatlayduki, tarixtiki uyghur buddizmining ma'itri mezhipi hergizmu xitay buddizmining tesiri bilen emes, belki esli menbesi hindistandin kelgen budda qarashliri bilen uyghurlarning ijtima'iy turmush tejribilirining organik birleshtürülüshidin kelgen.
«xitay xewerler tori» ning söhbitige asasliq pikir bayan qilghuchi süpitide qatnashqan atalmish «kespiy tetqiqatchi» yen féng, «ma'itri simit» dramisining 26- we 27-bölümlirining kem ikenlikini tilgha alghan. uning bu sözliri bizde «bu bölümler yoqitiwétilgenmu-qandaq?» dégen endishini qozghaydu. emeliyette «ma'itri simit» ning qumul nusxisida bu ikki bölümdin xéli köp yapraqchilarning barliqi melum. bularda ma'itrining bedinidiki 32 belgisi sanalghan, ma'itrining padishah simxa we öz anisi bilen élip barghan söhbetliri bayan qilinip, axirida uning nirwana derijisi yétishi bilen drama axirlashqan.
biz yen féngning bu sözliridin, uning hetta xitay alimi géng shimin (耿世民) ning gérmaniyelik alimlardin hans yo'akim kilimkayit (Hans Joachim-Klimkeit) we yéns pétér la'ut (Jens Peter Laut) lar bilen hemkarliship, «ma'itri simit» ning 26- we 29-bölümlirige mensup yapraqlarning bir qismini neshr qildurghanliqidinmu xewersiz ikenlikini jezmleshtürduq.
(dawami bar)
***bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.