Malaysiya bilen xitayning téximu zich hemkarlishishi arqisida Uyghur mesilisi

Malaysiya bash ministiri enwer ibrahim 11-ayning 7-küni béyjingda xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping bilen körüshken

Malaysiya bash ministiri enwer ibrahim 11-ayning 7-küni béyjingda xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping bilen körüshken.

“Jenubi xitay etigenlik pochtisi géziti” ning bu heqtiki xewirige qarighanda, shi jinping bu uchrishishta xitay bilen malaysiyaning asiyada yéngidin gülliniwatqan döletlerning wekili ikenlikini, siyasiy jehette öz'ara ishinishni kücheytip, bir-birige menpe'et yetküzüshning hemmidin muhim ikenlikini tekitligen. Enwer ibrahim bolsa malaysiyaning xitay bilen bolghan istratégiyelik hemkarliqini dawamliq kücheytidighanliqini bildürgen.

Xewerde éytilishiche, enwer ibrahimning xitay ziyariti 11-ayning 4-küni bashlan'ghan bolup, ikkinchi küni shangxeyde “7-Nöwetlik xitay xelq'ara import mallar körgezmisi” ge qatnashqan hemde xitay bash ministiri li chyang bilen körüshken. Enwer ibrahim li chyanggha qilghan sözide, malaysiyaning “Bir belbagh, bir yol” qurulushini merkez qilip, soda, meblegh sélish, reqemlik iqtisad we ma'arip saheliride xitay bilen hemkarliqni téximu kücheytidighanliqini bildürgen. Bu enwer ibrahimning malaysiya bash ministir bolghandin kéyin xitaygha qilghan üchinchi qétimliq ziyariti bolup, 2023-yil 3-ayda we 9-ayda xitayni ziyaret qilghaniken. Xitay bash ministiri li chyangmu 2024-yil 6-ayda malaysiyani ziyaret qilip, 5 yilliq soda kélishimi tüzgeniken.

Gerche malaysiya bilen xitayning jenubiy déngizda talash-tartishliri bolsimu, malaysiya yenila ötken 15 yilda xitayning eng chong soda shériki bolup kelgen. Enwer ibrahim bashchiliqidiki malaysiya nöwette xitay bilen munasiwitini téximu kücheytishke tiriship kelmekte iken.

Amérika islami munasiwetler kéngishi (CAIR)ning mu'awin diréktori édward ehmed mishél (Edward Ahmed Michel) enwer ibrahimning xitaygha bérip shi jinping bilen körüshkenlikige baha bérip mundaq dédi: “Dölet rehberliri aldi bilen öz döliti we xelqining menpe'etini oylaydu. Emma enwer ibrahimdek bir musulman dölet rehbiri bashqa dölettiki musulmanlar, mesilen, Uyghur musulmanlirining heq-hoquqi üchün gep qilishi kérek. Biz enwer ibrahimning Uyghurlarning ehwaligha köngül bölidighanliqidin gumanlanmaymiz. U dunyaning her qaysi jayliridiki musulmanlarning hoquqini qoghdashni izchil teshebbus qilip kéliwatidu. Biz her qandaq döletning xitay bilen alaqe qilghan chaghdiki siyasiy we iqtisadiy meqsetlirini chüshinimiz. Shundaqtimu biz bash ministir enwer ibrahim we malaysiya xelqining barliq imkaniyetlirini ishqa sélip, öz ichide bolsun yaki ashkara bolsun, xitaydiki Uyghurlarning heq-hoquqini qoghdishini ümid qilimiz”.

Bu yil 10-ayning 4-küni, “Eljezire” qanilining dangliq riyasetchisi mehdi hesen malaysiya bash ministiri enwer ibrahim bilen söhbet élip barghanda, uningdin xitayning Uyghurlargha qolliniwatqan zulum siyasiti heqqide so'al sorighan؛ enwer ibrahim ghezze mesilisini Uyghurlar mesilisidin ayrish kéreklikini, ghezzede boluwatqanlarni irqiy qirghinchiliq, emma Uyghur élide boluwatqanlarni irqiy qirghinchiliq emes dep qaraydighanliqini éytqanidi.

Melum bolushiche, 2018-yilghiche Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini qoghdash terepdari bolghan enwer ibrahim, 2022-yil 11-ayda malaysiya bash ministiri bolghandin kéyin pozitsiyesini özgertken؛ 2023-yil 29-marttin 1-aprélghiche xitayda élip barghan ziyariti mezgilide Uyghurlar mesilisini “Xitayning ichki ishi” dep qaraydighanliqini bildürgen.

Munasiwetlik uchurlargha qarighanda, enwer ibrahim yash waqitlirida malaysiya musulman oqughuchilar uyushmisi, malaysiya musulman yashlar birleshmisi qatarliq teshkilatlarning re'isi bolghan, 80-yillardin kéyin siyasiy sehnige qedem qoyup, malaysiyaning mu'awin bash ministiri, maliye ministiri qatarliq wezipilerni ötigen, 1999-yil chiriklik bilen eyiblinip türmige kirgen؛ 2004-yil qoyup bérilgendin kéyin, 2008-yildin 2015-yilghiche malaysiya öktichi partiye lidéri bolup pa'aliyet qilghan. 2022-Yildiki malaysiya omumiy saylimida ghelibe qilip, shu yili 24-noyabir küni malaysiyaning 10-nöwetlik bash ministiri bolghan. U islamiy démokratiyeni teshebbus qilidighan siyasetchi bolup, deslepki yillirida malaysiyaliq xitaylarning sodini monopol qilishigha qarshi turghan bolsimu, türmige kirip chiqqandin kéyin “Milletni emes, éhtiyajni asas qilghan barawerlik siyasiti” ni teshebbus qilip, xitay bilen yéqinlishishqa bashlighan.

Amérikadiki Uyghur tetqiqat merkizining bashliqi, malaysiyada Uyghurlar mesilisini tonushturup kéliwatqan pa'aliyetchi abdulhakim idris ependi, 2023-yil 4-ayning 19-küni malaysiya paytexti ku'ala lompurdiki darul islam merkizide ötküzülgen iptar sorunida malaysiya bash ministiri enwer ibrahim bilen körüshkende, uninggha Uyghurlarning weziyitini anglatqan hemde malaysiya hökümitining Uyghurlarni qollishini telep qilghan. Enwer ibrahim musulman bir döletning rehbiri bolush süpiti bilen, özining Uyghurlargha hésdashliq qilidighanliqini bildürgen. Emma xitaygha barghanda, Uyghurlar mesilisini bir yaqqa qayrip qoyghan.

Abdulhakim idris ependi bu heqte radiyomizgha söz qilip, xitayning hazir malaysiyada “Güzel shinjang” teshwiqatini kücheytiwatqanliqini, enwer ibrahimning buninggha masliship bériwatqanliqini bildürdi.

Malaysiya bash ministiri enwer ibrahimning Uyghur pa'aliyetchiler bilen körüshkende Uyghur musulmanlirigha hésdashliq qilidighandek körünüp, xitaygha kelgende Uyghurlar mesilisini xitayning ichki ishi dep qarishi uning weziyetke we öz menpe'etige béqip ish tutidighan siyasetchi ikenlikini körsetken.

Abdulhakim idris ependi enwer ibrahimning, Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqqa köz yumush bedilige xitaydin menpe'et élishigha yol qoymasliq kéreklikini tekitlidi.

Xewerlerdin melum bolghinidek, xitay nöwette, malaysiya, hindonéziye qatarliq musulmanlar köp sanliq döletler bilen hemkarliqini kücheytipla qalmay, 172 milyon musulman yashaydighan hindistan bilen toqunushni ayaghlashturush bedilige, talash-tartish üstidiki chégra zéminni hindistan'gha bériwetken. Mana bular xitayning qoshna döletler, jümlidin musulman döletler bilen hemkarliship, amérika we gherb döletlirining bésimigha taqabil turush, “Irqiy qirghinchiliq jinayiti” tamghisini öchürüp, öz obrazini yaxshilashqa urunuwatqanliqidin dérek béridu dep qaralmaqta.