“Malen güli” échilghanda: xitayning tunji atom siniqidin 60 yil ötkendin kéyin

1964-Yili 10-ayning 16-küni, xitay tunji atom bombisini partlatqan körünüsh. 1964-Yili 16-öktebir, lopnur

Bu yil 10-ayning 16-küni, xitayning tunji atom bombisini partlatqanliqigha 60 yil bolghan kün. Bu munasiwet bilen xitayning shinxu'a agéntliqi bashliq herqaysi axbarat wasitiliri we tor supilirida “Malen güli échilghinining” 60 yilliqini tebriklesh témisida xewerler élan qilin'ghan.

Xewerlerde tilgha élin'ghan “Malen güli” eslide xitayning 1964-yili Uyghur élining lopnur köli rayonida élip barghan tunji qétimliq atom bombisigha qaritilghan isim bolup, teklimakan chöllükide ösidighan bir türlük chöl gülining xitayche atilishidin kelgen. Xitayning lopnur rayonida qurghan mexpiy atom bombisi bazisimu shundin étibaren “Malen” dep atilidighan bolghan. Bu yerde xitay qeyser chöl gülini özining insaniyetni qirghuchi atom bombisini öz ichige alghan yadro qoralliri siniqining simwoli qatarida qollan'ghanidi. Shu qétimliq atom bombisi siniqidin kéyin, xitay hökümiti taki 1996-yilghiche lopnur rayonida jem'iy 45 qétim atom siniqi élip barghan.

Yawro asiyaning merkiziy qismigha jaylashqan tarim oymanliqining sherqiy girwikidiki quruq tagh baghrida, köp esirlerdin buyan kiroran xanliqigha oxshash qedimiy döletler we xelqlerni hayatliq menbesi bilen teminlep kelgen lopnur köli sozulup yatqanidi. 19-Esirde lopnur köli etrapida sistémiliq tekshürüsh élip bérishni bashlighan shiwétsiyelik ékspéditsiyechi swén hédin “Köchme köl” dep atighan, dunya ilim sahesidiki munazirilerge ot yaqqan ene shu lopnur köli boyida, qedimki kiroran éli puqralirining ewladliri dep qaralghan “Lopluqlar” dep atalghan xelq yashap kelgen. Bu lopluqlar yaki lopnurluqlar dep tilgha élin'ghan kishiler topluqi bashqa xelq emes, del Uyghurlarning özidur.

Alimlar teklimakanning pinhan jaylirida yashighan bu kishilerni yashash usuli, til alahidiliki we ishlepchiqirish shekli qatarliq amillardin Uyghur xelqining étnik terkibining bir qismi ikenlikini ispatlap chiqqan. Lékin, nöwette lopnor rayonigha köplep xitay ahalilirini orunlashturushni meqset qiliwatqan xitay hökümiti öz teshwiqatlirida lopnurluqlar dégen nam astida ularni xuddi Uyghurlardin ayrim xelq sheklide körsitiwatqan bolup, bundaq teshwiqatlar xitay hökümet metbu'atlirining sayahet uchurlirida köplep uchraydu.

Rus ékspéditsiyechi pirzhawiliskining körsitishiche, 1885-yillirida lopluqlarning sani 400 etrapida bolup, asasliqi béliqchiliq, owchiliq, charwichiliq we qismen déhqanchiliq bilen shughullinattiken. Elwette u lopnorluqlarning melum bir qisminila hésabqa alghanidi. 1905-Yili swén hédinning téximu keng rayonlarda élip barghan tekshürüshlirige asaslan'ghanda, lopluqlarning sani 10000 etrapida bolghan. Bizge melumki, lopluqlar gerche qum barxanlirining köchüshi, boran-chapqun qatarliq tebi'iy apetler bilen da'im küresh qilip kelgen bolsimu, emma ular izchil halda tebi'et bilen bir gewde bolup yashap kelgen. Ular su menbesini qoghliship köchüp yashash jeryanda özlirige xas muhit asrash we ékologiyelik tengpungluqni saqlash éngini yétildürgen.

Halbuki, sherqiy türkistan tupraqliri manju-xitay mustemlikichiliri teripidin ishghal qilin'ghandin kéyin, lopnur köli etrapida yashap kelgen lopluqlarning teqdiride tüptin özgirish bashlan'ghan bolup, sani barghanséri azayghan we bügünki künde peqetla xitay hökümitining sün'iy berpa qilghan “Lopluqlar kenti” süpitide dunyagha teshwiq qilinmaqta.

Ching sulalisi impératorliri awwal chöl-jezirelerde boz yer échish we déhqanchiliq yer kölimini kéngeytish bahanisi bilen menching sulalisining ichki ölkiliridin emgek küchi qatarida köp sandiki xitay jinayetchiler, eskerler we xitay déhqanlirini sherqiy türkistan'gha yötkigenlikining tunji qedimini alghan. Ching sulalisining zor kölemlik boz yer özleshtürüsh siyasitining bir qismi bolghan sughurush qanallirini berpa qilish pilani orman we yaylaq kölimining zor derijide tariyip bérishini keltürüp chiqarghan. Lékin, xitaylar taki 1949-yilighiche Uyghur élide yenila az sanliq bolup, jenubiy Uyghur élidiki omumiy sani on mingghimu yetmigen. Nurghun jaylargha xitaylarning ayighi tegmigen. Ene shundaq jaylarning biri lopnor rayoni idi.

 Xitay kommunistik partiyesi hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin, 1954-yili xitay hökümiti sherqiy türkistanda “Ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” ni qurghan we yene bir qétim sherqiy türkistan'gha keng kölemde xitay köchmenlirini yötkesh zor dolquni qozghighan. Xitay köchmenlirining éhtiyajini qamdash üchün berpa qilin'ghan sün'iy östengler we su ambarliri tarim deryasi töwen éqimidiki suning aziyip bérishigha seweb bolup, tarim deryasi quyulidighan lopnur kölining tedrijiy qurup kétishini keltürüp chiqarghan.

Lopnur kölining qurup kétishi bilen birlikte, lopnur kölini özining tirikchilik menbesi qilghan lopluqlar we ulargha tewe bolghan özgiche medeniyetning izimu tengla yoqaldi déyishke bolidu. Buning bash jinayetchisi xitay kommunistik partiyesi idi. Xitay kommunist hökümiti bu rayonni peqetla “Halaket déngizi” , “Insi-jin yoq zémin” dep tilgha alghan. U yerdiki lopluqlarni asas qilghan yerlik milletlerning mewjutluqini nezerdin saqit qilghan. Tebi'iy bayliqlarni talan-taraj qilishnila közligen xitay kompartiyesining, lopnur etrapida yashaydighan bu Uyghur xelqning hayati we muhit bilen qilche kari bolmighan.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining ( (UHRP 2016-yilliq doklatida xitay hökümitining 1964-yilidin 1996-yilghiche bolghan ariliqta lopnur rayonida élip barghan atom sinaqlirining tupraq süpitining éghir derijide buzulushi bilen birge yerlik xelqning salametlikige éghir ziyanlarni élip kelgenliki bayan qilin'ghan. Doklatta yene alimlarning tekshürüshige asasen, lopnur rayonida élip bérilghan bezi atom sinaqlirining 1945-yili yaponiye xiroshima ariligha tashlan'ghan atom bombisining küchidinmu 300 hesse küchlük ikenliki otturigha qoyulghan.

Etraptiki ahalilerge yéterlik qoghdinish tedbirlirini qollanmay turup élip bérilghan atom sinaqliri, Uyghur rayonidiki Uyghurlarni asas qilghan yerlik kishiler arisida atom zerrichilirining radiyatsiyesidin éghir zeherlinish peyda qilip, rak késilige oxshash éghir késelliklerge giriptar bolush nisbiti ashqan. Xitayning insaniyetke apet élip kélidighan atom sinaqlirini toxtitishi kérekliki, yerlik xelqqe tölem tölesh heqqide pikir bergen we namayish qilghan kishilerning hemmisi qattiq basturuldi. Xelq'araning bésimi bilen xitay kommunist hökümiti axir 1996-yili atom siniqini toxtitishqa mejbur boldi.

Undaqta xitay hökümitining lopnur rayonida atom siniqini toxtatqandin kéyinki weziyiti qandaq bolmaqta?

Wahalenki, shi jinping siyasiy hoquqni qolgha élishigha egiship, xitay hökümitining dunyagha küchini köz-köz qilish heywisi yene tashlanduq lopnur rayonining qayta janlinishigha seweb boldi. Amérika qatarliq döletler toplighan pakitlar shuni ashkarilayduki, xitayning lopnur rayonida yene atom siniqi élip bériwatqanliqi melum bolmaqta. Bu bizni xitay hökümitining yéngi bir ewlad yadro qorallirini sinaq qilishni hemde bashqurulidighan bombining zerbe bérish küchini téximu ashurushni oylishiwatqanliqining küchlük delili bolushi mumkin dégen perezge yéqinlashturidu.

Xitay lopnur rayonida ichki jehettin yoshurun yer asti atom siniqini dawamlashtursa, tashqi dunyagha qarita burunqi malen atom siniqi bazisini sayahet nuqtisigha aylandurghanliqi heqqide teshwiq qilishni dawamlashturmaqta. Xitay hökümet tor betliride xewer qilinishiche, 2012-yilidin bashlap xitay hökümiti 600 ming yüen meblegh sélip, malen herbiy muzéyi qurghan we bu muzéyni wetenperwerlik terbiyesi béridighan bir orun'gha aylandurghan iken.

Bügünki künde, xitay atom sinaqliri sewebidin lopnor we tarim wadisi etrapida yashaydighan minglighan, on minglighan Uyghurlarning hayatigha, ten-saghlamliqigha xewp élip kelgenliki we ékologiyelik tengpungluqqa buzghunchiliq qilishtin ibaret jinayiti aldida, yenila eyni yilliri lopnurgha kélip atom siniqigha qatnashqan xitay eskerliri we tetqiqat xadimlirining töhpilirige medhiye oqushni dawamlashturmaqta.

Eslide qurup ketken tuzluq lopnur köli yillarning ötüshi bilen nurghun minéral maddilarni shekillendürgen bolup, bu xitayni déhqanchiliq oghuti roligha ige kaliyliq tuz zapisi kanigha ige qilghan iken. Mölcherdin qarighanda kaliyliq tuz kanining zapisi 500 milyon tonna bolup, iqtisadiy qimmiti 500 milyard yüendin ashidiken. Buning bilen xitay döliti yuqiri tennerx bilen kaliy tuzi import qilish tarixigha xatime bérip, lopnur kölini qayta qézishqa bashlighan we bir sana'et shehirige aylandurush üchün urunmaqta. Buning namayendisi süpitide 2002-yili chaqiliq nahiyeside lop köli baziri tesis qilip, kaliy tuzi bash shirkitini qurghan.

Yene bir jehettin, bu rayon'gha xitay köchmenlirini yötkesh üchün, tebi'iy bayliqlarni qézish herikitini dawamlashturup, ul eslihe qurulushini kéngeytmekte.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]