Mangqurtluq yoli: qurban tulumdin qurban niyazghiche

Qurban niyaz muxbirlargha xitayche xet, xitayche yambu örnekliri chüshürülgen doppilarni tonushturmaqta.

Tarixtin buyan Uyghurlarning hayatida yüz bergen nurghun qétimliq irqiy qirghinchiliqlar we insaniyetke qarshi jinayetlerde milliy munapiqlar yaki öz ichidin chiqqan satqunlar melum rollarni oynap kelgen. Bundaq ehwal mustemlike qilin'ghan yaki qirghinchiliqqa uchrighan bashqa xelqlerning tarixidimu körülidu. Yehudiy irqiy qirghinchiliqidimu bu toghriliq nurghun misallar mewjut. Natsistilar gérmaniyesi ishghal qilghan yawropadiki nurghun dölet we rayonlardiki yehudiylar merkezlik olturaqlashqan mehellilerde bir qisim yehudiylarning natsistilar bilen hemkarlashqanliqi, hetta ularning yehudiylarni tonup bérish, tizimlash we lagérlargha yollash ishlirida qoli barliqi melum. Ikkinchi dunya urushi axirlashqandin kéyin bu xildiki kishiler “Yehudiy munapiqliri” dep atilip, yehudiy milletchi teshkilatliri we isra'iliye döliti teripidin jazalan'ghan. Ularning yene bir qisimliri urushtin kéyinki xelq'ara sotta “Urush jinayetchisi” dep qaralghan natsistilar bilen birlikte jinayi jawabkarliqqa tartilghan. Bolupmu 1950-yili isra'iliye hökümiti isra'iliye xelqning telipi bilen qéchip yürüp jan saqlawatqan natsistlarni we öz dewride natsistlargha hemkarlashqan “Yehudiy munapiqliri” ni jazalash toghriliq mexsus qarar élan qilghan. Buning bilen isra'iliyede milliy munapiqlarni jazalash qanunlashturulghan.

Derweqe, bügünki künde “Yehudiy qirghinchiliqi” din kéyinki yene bir qétimliq zor irqiy qirghinchiliq Uyghurlar wetinide yüz bermekte. Yeni ikkinchi dunya urushidin kéyin bir milletni yoqitishni nishan qilghan ikkinchi qétimliq keng kölemlik irqiy qirghinchiliq Uyghurlarning béshigha kelmekte. Mushundaq bir chong qirghinchiliqning yüz bérishi we uning bügün'giche dawam qilishidimu oxshashla Uyghurlar ichidin chiqqan bir qisim milliy munapiqlarning xitaygha hemkarlishiwatqanliqi we melum rollarni oynawatqanliqini nezerdin saqit qilalmaymiz, elwette.

Bügün'ge qeder Uyghur irqiy qirghinchiliqigha köz yumupla qalmastin, belki xitay bilen birsepte turup Uyghurlargha qarshi teshwiqatlarda rol éliwatqanlar heqiqeten az emes. Lagérlarni inkar qilghan shöhret zakir, Uyghur irqiy qirghinchiliqini inkar qilghan zulhayat ismayil we zumret obul, islamni xitaychilashturushning awan'garti bolghan jüme tahir, abdureqip tömürniyaz qatarliqlar bularning tipik misalliridindur.

Uyghur éli kommunist xitayning mustemlikisige ötkendin buyan, xitayning atalmish “Birinchi ewlad milletler siyasiti” peqetla atalmish milliy téritoriyelik aptonomiye heqqi milletlerni xitaylashturush, ularning siyasiy we memuriy heqlirini tartiwélish, qisqisi, asta xaraktérlik irqiy yoqitish üchün xizmet qilip kelgenidi. Shu qatarda “Az sanliq millet kadirlirini terbiyelesh” siyasiti xitayning irqiy qirghinchiliqtin ibaret esli nishanini perdazlash üchün qollinildi. Xitay kompartiyesining birinchi ewlad rehbiri maw zédong eyni chaghda “Milletler mesilisini yiltizidin hel qilish üchün, zor bir türküm milliy kadirlargha tayanmay bolmaydu” dep körsetkenidi. U yene 1949-yilining axiri Uyghur rayonigha esker tartip mangghan péng déxu'eyge yollighan télégrammisida “Xitay xelq azadliq armiyesining hemmidin burun Uyghur xelqi bilen ittipaqlishishi lazimliqi, rayondiki asaslik yerlik millet bolghan Uyghurlar arisidin zor sanda kommunist kadirlarni yétishtürüp chiqish zörürliki” ni tekitligen idi. Halbuki, 1950-yillarning ikkinchi yérimida Uyghurlarning xitay kommunist hakimiyiti astida érishishke tégishlik heqiqiy aptonomiye heqlirining tartiwélin'ghanliqigha qarshi chiqqan yaki xitay hakimiyitige qarshiliq körsetken Uyghur serxillar “Eksil'inqilabchi unsur”, “Esheddiy yerlik milletchi”, “Pantürkist” dégen siyasiy qalpaqlar bilen yoqitildi.

Xitay kompartiyesining ikkinchi ewlad rehbiri déng shawpingmu 1980-yillarning bashlirigha kelgende oxshashla “Bölgünchilerge qarshi turush we shinjang xizmitini yaxshi ishleshning asasi milliy kadirlardur” dep körsetkenidi. Halbuki aptonomiyeni heqiqiy emeliyleshtürüshni, xitay köchmenlirining Uyghur élidin chiqip kétishini telep qilghan Uyghur serxillirigha bu qétimmu eng awwal “Bölgünchi”, kéyin bolsa “Diniy esebiy” we “Térorchi” din ibaret qalpaqlar kiydürülüp, zerbe bérish nishani qilindi. Déng shyawping dewrining axiriqi mezgilliride “Üch xil küch” dégen bu qalpaq Uyghur millitining xitaydiki yéngi süpiti bolup omumlishishqa yüzlendi. Maw dewridin déng dewrigiche bolghan jeryanda bingtu'en Uyghur aptonom rayonini qismaqqa élish we kontrol qilishtiki “Tayanch küch” ke aylandi, bu jeryanda Uyghurlar tedrijiy halda öz zéminlirini köchmen xitaylargha tutquzup qoyushtin, axirida öz zéminliridin qoghlap chiqirilish derijisige yetti.

Shi jinping dewrige kelgende, az sanliq milletler kadirlirini yétishtürüsh pütünley dégüdek “Jungxu'a ulusi” (xitay ulusi) yaritish üchün xizmet qilishi kérekliki ashkara teshwiq qilinishqa bashlidi. Shi jinping maw we déngning izini bésip, xitaydiki milletler mesilisini xitayche uslubta üzél-késil hel qilmaqchi boldi.

Derweqe, kommunist xitay hakimiyitining maw zédong rehberlikide dölet qurush, déng shawping bashchiliqida qeddini ruslash we shi jinping dewride dunyagha xoja bolush istratégiyelirining barliq qedem basquchlirining hemmiside Uyghurlarni yoqitishtin ibaret bu niyet ortaq mewjut bolup keldi.

Shunglashqimu “Xitay söyer qurban tulum” ning izini basidighan “Kongzi söyer qurban niyaz” ning peyda bolushi ejeblinerlik emes, elwette. Gerche qurban tulumni nurghun Uyghurlar bilsimu, emma qurban niyazni bilidighanlar anche köp emes. Lékin qurban niyaz Uyghurlarni xitaylashturushtiki töhpikar “Milliy kadir” süpitide xitaydiki dangliq shexslerdin bolup qaldi. Undaqta, biz xitaylar kökke kötüriwatqan qizil aktip qurban niyaz we uning arqa körünüshige nezer sélip baqayli.

ts.cn

Xitay metbu'atliridiki ashkara uchurlargha qarighanda, qurban niyaz aqsu wilayitining uchtürpan nahiyesidin bolup, uning 2003-yili uchturpan nahiyisi imamlirim bazirida xitay tili bashlan'ghuch mektipi échip atalmish “Qosh tilliq ma'arip” ining Uyghur yéza-kentlirigiche omumlashturulush qurulushida tunji qedemni alghanliqi körsitilgen. Emma qurban niyazning mektep échishqa salghan nechche yüz ming yüen meblighining nedin kelgenliki heqqide éniq melumatlar yoq. Bezi menbelerde shexsiy meblighi déyilse, yene bezi menbelerde hökümet yardimi déyilgen.

Qurban niyazning atalmish “Dölet tili mektipi” noqul haldiki xitay tili ögitish mektipi bolmastin, belki kongzichiliq telimatini arqiliq Uyghur balilirini kichikidin bashlapla xitaylashturushni nishan qilghan “Ménge yuyush mektipi” dur. 2016-Yili xitay hökümiti 17 milyun yüen meblegh sélip, qurban niyazning mektipide 8700 kiwadrat métir kölemdiki yéngi yataq binasi sélip bergen. Buningdin bashqa mezkur mektepke her yili uchturpan nahiyelik hökümettin ajritilidighan mebleghning miqdari 760 ming yüen bolghan. Mana mushundaq küchlük qollashlar netijiside, qurban niyazning mektipide Uyghur baliliri özliri bilen héchbir tarixiy tughqandarchiliqi bolmighan “Kongzi” telimatini öginipla qalmay, belki yene “Kongzining butigha tawap qilish, her küni kongzining heykili bilen mungdishish” qa mejbur bolghan. Uningdin bashqa qurban niyazning mektipidiki Uyghur balilar “Jingjü tiyatiri”, “Xu'a mulen”, “Sha jyabang” qatarliq xitay klassik ahanglirini éytalaydighan derijige yetken.

Qurban niyaz téxi bir qanche kün awwal uchturpan nahiyeside échilghan atalmish kadirlar yighinida, xitayning en'eniwiy medeniyet we örp-adetlirini Uyghurlarning hayatigha singdürüwétish üchün, yéza-kentlerde “Medeniyette ozuqlandurush talla dukanliri” échish teklipini bergen. Mezkur teklipning mahiyitidin qarighanda, uchturpanliq Uyghurlarning kéyinki yashash adetlirini pütünley xitaylashturush, yeni xitayche yéyish-ichish, xitayche yashash, shundaqla xitay bolup tughulup, xitay bolup ölüshkiche barliq mezmunlarni öz ichige alghanliqidin guman qilish ketmeydu.

Qaraydighan bolsaq, qurban niyaz atalmish “Mektep” qurghan shu yillarda, Uyghur élide atalmish “Qosh til” namidiki xitaylashturush siyasiti küchep yolgha qoyulghan yillar idi. Chünki bu yillar del xitayning Uyghur élida 1950-yilidin buyan yürgüzüp kelgen “Qosh til” siyasitining ikkinchi basquchi axirlishish mezgili idi. Ikkinchi basquch xitaylashturush siyasiti 90-yillardin bashlap yolgha qoyulghanidi. Bu basquchta Uyghur tili ma'ariptin qismen chiqirip tashlan'ghan, Uyghur mektepliri bilen xitay mektepliri birleshtürülüshke bashlighan, atalmish “Qosh til tejribe sinipi” her mekteplerde qurulghan waqitlar idi. 2003-Yili atalmish “Qosh til ma'aripi” ning üchinchi basquchigha kirish dewri bolup, Uyghur tilini ma'ariptin pütünley siqip chiqirish pilan qilin'ghanidi.

Derweqe, qurban niyazning del mushu yillarda “Jungxu'a medeniyiti we en'enilirini Uyghur balilirining qelbige singdürüsh” xiyaligha kélip qélishi we xitay hökümitining küchlük qollishigha érishishi, bir tasaddipiyliq emesliki tebi'iy. Téximu muhimi, 2000-yillarda jenubiy Uyghur élining asasliq ahalisi yenila Uyghurlar idi. Bu rayonlarda xitay tilini omumlashturush üchün belgilik oqutquchilar qoshunining bolushi shert qilinatti. Halbuki, bu waqitta pütkül Uyghur élidiki ma'arip sistémisida “Xitay tili sewiye imtihani” yolgha qoyulup, bu shertke uyghun kelmeydighan Uyghur oqutquchilar ishtin chékindürülgenidi.

Qurban niyazning qarishiche, til bilmeslik bir milletning tereqqiyatini chekleydighan chong amil bolup, kéyinki ewladlarning qiynilip qalmasliqi üchün choqum xitaylishishi kérekmish.

Bu yerdiki mesile eslide Uyghurlarni öz tili we medeniyitidin pütünley ayrip, omumyüzlük xitaylashturushni nishan qilin'ghanliqididur. Chünki Uyghurlar omumyüzlük xitaylashturulghandin kéyin, xitayning sheklen bergen atalmish “Aptonomiye” simu tebi'iy halda emeldin qalidu, u chaghda Uyghurlarning millet kimliki, tili we medeniyitini saqlashqa héch éhtiyaj qalmaydu. Egerde Uyghur xelqi yoqiriqi eng négizlik kimlikliridin ayrilghanda ularning bir millet süpitide tarix sehnisidin ghayib bolushi peqetla waqit mesilisige aylinidu.

Mushu menidin éytqanda, meyli qurban niyaz bolsun yaki xitay yétishtürüp chiqqan bashqa mangqurtlar bolsun, ularning “Uyghurluq” nami bilen bügün'giche dawamlashturup kéliwatqan barliq qilmishliri, emeliyette öz millitining ulini kolap, xitaygha yantayaq bolushtin bashqa nerse emes, elwette!

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.