Munggha patqan medenchilik izliri

Bay nahiyesidin bayqalghan medenchilik izliri,

Xitayning shinxu'a agéntliqining xewirige asaslan'ghanda, 2023-yil, aprél éyida bay nahiyisi teweside zor kölemlik medenchilik xarabisi bayqalghan. Bu xarabilikning kölimi sherqtin gherbke texminen 2000 métir, jenubtin shimalgha 1500 métir da'iride bolup, xarabiliktin tömür we mis qatarliq medenlerni tawlashta qollinilghan tawlash péchi, métal rudisi, dashqal we métal tawlash eswablirining izliri tépilghan. Lékin xitay tetqiqatchiliri bu jayning yil dewrini ching sulalisi dewridin min'go dewrige baghlighan. Xitay xelq uniwérsitéti proféssori li shiyawning shinxu'a agéntliqigha bildürüshiche, bu meden tawlash xarabiliki meyli tawlash ochiqining qurulmisi bolsun, yaki tawlash téxnikisi jehettin bolsun nahayiti yuqiri sewiyede iken. Xitay tor betliridin ashkarilinishiche, ilgirimu kuchar nahiyesi etrapidinla 11 jaydin qedimiy medenchilik izliri bayqalghaniken.

Hazirqi kucharning qedimki nami küsen bolup, qedimki küsen döliti tarim wadisidiki iqtisad we medeniyiti birqeder tereqqiy qilghan döletlerdin idi. Xitay tarixchiliri qedimki küsen döliti tewesidiki köp jayda medenchilik, tömür we mis tawlash izlirini bayqalghanliqini étirap qilishqan.

5-Esirlergiche bolghan ariliqtiki uning térritoriyesi hazirqi kuchar nahiyesini merkez qilghan halda bügür, shayar, toqsu, bay, aqsu, uchturpan qatarliq nahiye-sheherlerni öz ichige alghanidi. Medenchilik izliri tépilghan bay qedimki küsenning zémini idi.

Küsen xelqi yaratqan köp qirliq we séhri bexsh etküchi hékmetler yipek yolidiki muhim öteng bolghan bu zéminni dunyagha tonutup kelgen. Küsen xelqi naxsha-muzika, ussul, tiyatirchiliq, güzel-sen'et, kiyim-kéchek, tébabetchilik we qol hünerwenchilikte insaniyet medeniyitige zor töhpilerni qoshqan.

Ötken esirning 80-yilliridin bashlap, tengri téghining jenubiy étikige jaylashqan hazirqi kuchar, yeni qedimki küsen wadiliridin arqa-arqidin türlük meden kanliri we meden tawlashqa a'it buyumlar tépilishqa bashlighan.

Küsen diyarida yashighan xelqning miladiyidin xéli burunqi dewrlerdin bashlapla meden tawlash téxnikisini, miladiye 4-5-esirlerde néfit élish téxnikisini igilesh bilen bille öz yurtining mol tebi'iy qézilma bayliqliridin ünümlük paydilinip, türlük medenlerni tawlap, tawlan'ghan métallardin her xil ishlepchiqirish qoral-saymanliri, turmush buyumliri, zibuzinnet buyumliri we tengge pul yasap özlirining maddiy we meniwi turmushini béyitqanliqi melum. Küsen döliti dewride, küsenning medenchiliki sijil tereqqiy qilip, tarim boyliridiki sheher begliklirini türlük métal buyumlar bilen teminligen. Tebi'iy halda bu xil tereqqiyat asasi kéyinki dewrlerde kuchar medenchilikining tereqqiy qilishigha asas salghan.

Halbuki xitay tarixchiliri we da'iriliri nöwette Uyghur diyarining qedimki dewrlerdiki meyli déhqanchiliq ishlepchiqirishi bolsun yaki türlük téxnikilar bolsun, hemmisining ottura tüzlengliktin bu rayon'gha tarqalghanliqini teshwiq qilmaqta. Bu emeliyette “Xitay merkezlik idiyesi” bolup, xitay tarixchiliri, arxé'ologliri we da'irilirining bu idiyeni Uyghurlargha singdürüshke urunuwatqanliqi éniq. Xitay da'iriliri baydiki medenchilik xarabisining bayqilishidin ibaret hadisini suyi'istémal qilip, xitay dölitining medenchilik tarixi yil dewrining ilgiri sürülgenlikini we xitayning qedimki medenchilik téxnikisining chümperdisini achqanliqini élan qildi.

Bu xil medenchilik téxnikisini öz ichige alghan xitayning ilghar medeniyiti gherbiy yurtqa tarqalghan deydighan teshwiqatliridin biri xitaydiki “Medenchilik-métallurgiye uchuri” tor sehipiside élan qilin'ghan “Qedimki xitay dölitidiki tömür tawlash téxnikisining kélip chiqishi üstide izdinish” namliq maqale bolup, mezkur tor bétining tekliplik aptori bu yazmisida xitay teripidin “Gherbiy diyar” dep atalghan jaylardiki meden tawlash téxnikisining tarixi heqqide mundaq mulahize we yekünlirini otturigha qoyghan: “Gerche küsen dölitining miladiyedin burunqi 2-esirdila tömür qorallar dewrige kirgenliki melum bolsimu, emma u tömür qorallar yerlik xelqning ijadiyiti emes idi. Tömür, mis qorallar dewrige a'it medeniyet yadikarliqliri qedimki yunan, shundaqla gherbiy asiyadiki ereb, sak we ariyanlarning wasitisi bilen bu yerlerge élip kélin'gen we yerlik xelqler arisida tarqalghan. Iptida'iy tömür qorallar gherbiy rayondin ottura tüzlenglikke tarqilip, ottura tüzlenglikning ilghar medeniyiti we téxnikisi bilen yughurulup, uchqandek tereqqiy qilghan. Kéyinki mezgillerde jang chiyenning gherbiy rayon'gha qilghan elchilik sepiri netijiside téximu ilghar bolghan tömürchilik téxnikisi öz nöwitide gherbiy rayon'gha tarqalghan”.

Maqalide yene ottura tüzlengliktiki medenchilik téxnikisining qedimki küsen dölitige tarqilip, küsenning iqtisadiy we herbiy tereqqiyatida öchmes töhpe yaratqan dégendek tarixiy pakitlargha uyghun bolmighan kona sepsetisini bazargha salmaqta.

Lékin, qedimki küsen döliti tewelikidin zor miqdardiki medenchilik iznalirining tépilishi, öz nöwitide küsen medeniyiti tetqiqatidiki boshluqni toldurup uninggha muhim mene we mezmun qoshidu. Eqil-parasetlik, emgekchan küsen xelqining qedimki dewrlerdila öz zéminidiki türlük meden-qézilmilarni tawlap, özlirining maddiy we meniwi éhtiyajini qandurup kelgenlikidek yekünlerni mustehkemlep béridu.

Undaqta xitay tetqiqatchilirining “Hemme medeniyet ottura tüzlengliktin kelgen” deydighan yuqiriqi sepsetilirige qarshi ilmiy pakitlargha nezer sélip baqayli: merkiziy asiyaning qir-yaylaqliridin, bipayan bostanliqlargha jaylashqan iptida'iy xarabe izliri we qebristanliqlardin ilgiri-kéyin bolup, nahayiti köp sanda tömür we mis buyumlarning qéziwélin'ghanliqi bizge melum. Tarim wadisini élip éytidighan bolsaq, kuchar aqtagh medenchilik xarabisi, qaradöng, zaghunluq, kroran, niye we sampul qebristanliqi qatarliq qedimiy medeniyet izliridin bir türküm mis we tömürdin yasalghan oqya oqi, pichaq, qingraq, qilich, xenjer qatarliq jeng qoralliri we turmush buyumliri, palta, orghaq, ketmen qatarliq déhqanchiliq qoralliri, yene mistin yasalghan quyma tengge pul qatarliq buyumlar bayqalghan.

Qéziwélin'ghan métal buyumlarning kimler teripidin yasalghanliqi we eyni waqittiki téxnikining ixtirasi, maddiy buyumlarning medeniyet teweliki qatarliqlar halqiliq amillar bolup, bularni ispatlash üchün yenila tarixiy yazmilar, tarixiy bayanlar we arxé'ologiyelik qézilmilar tetqiqatigha muraji'et qilishqa toghra kélidu.

2022-Yili, ili nilqa nahiyesi jerentay jilgha éghizidin nahayiti chong bir medenchilik xarabisi bayqalghan bolup, 3500 yilliq tarixqa ige dep mölcherlen'gen. Bu pakitlar meyli tengritagh étikidiki jaylarda yashighan Uyghurlarning ejdadliri bolsun yaki tarim wadisida yashighan Uyghurlarning ejdadliri bolsun ular alliburunla özliri yashighan tupraqning ewzel tebi'iy shara'itidin paydilinip kömür köydürüp, meden éritip mis, tömür qatarliq métallarni tawlash téxnikisini igiligenlikini ispatlap béridu.

“Xenname”, “Gherbiy yurt tezkirisi” qatarliq qedimki xitay tarixiy yazmiliridimu gherbiy yurtning taghlirida üsti ochuq mis, tömür kanlirining köplüki, kömür köydürüp métal tawlash téxnikisining yuqiriliqi, tömürchilik kespining tereqqiy qilghanliqi, bu jaydikilerning ishlepchiqirish saymanliri we qoral-yaraghlarni yasap öz beglikining éhtiyajini qamdighandin sirt, qoshna beglikler we rayonlargha élip bérip, bashqa mallargha almashturidighanliqi toghrisida melumat bérilgen. Mesilen, “Chaqiliq taghlirida tömür bar, oqya, neyze, qilich we sawut qatarliq herbiy qorallarni özi yasaydu؛ kuchardin tömür, mis, zernix (bir türlük meden) qatarliqlar chiqidu” déyilgen.

Qedimki Uyghur medeniyiti tetqiqatchisi imin tursun ependining bayaniche, Uyghurlardiki tömürchilik, quymichiliq kespi qedimki dewrlerde iqtisadiy tereqqiyat we sodida dewr bölgüch rol oynighan iken. Ilgiri charwa mallar teng qimmetlik almashturush buyumi bolghan bolsa, uning ornini awwal mis, kéyinchirek qimmetlik métal qatarliq medenler igiligen iken. Imin tursun yene tarim oymanliqida Uyghurlarning ejdadliri bu sahede nahayiti pa'aliyetchan bolup, artuqchiliqlirini namayan qilghan dep körsetken.

Tarim hawzisigha jaylashqan qizil ming'öy we qumtur ming'öyi qatarliq jaylardin tépilghan tashkémir sen'etliri we pütükliri eyni waqittiki ijtima'iy ré'alliqni eks ettüridighan bolup, bu rayondiki maddiy medeniyet we meniwi medeniyet utuqlirini özige mujessemligen we kündilik hayat, étiqad-idé'ologiye, sen'etning bir pütün tarixiy semerisini özide gewdilendürgen dep qarashqa bolidu.

Töt qétimliq “Gérmaniye-turpan ékispéditsiyesi” ning wekilliridin bolghan meshhur alimlardin lékok A. von. Le coq We grönwédél Albert Grünwedel ilgiri küsen diyaridiki buddizm medeniyet-sen'iti tetqiqati heqqide dunyawi yekünlerni otturigha qoyghan we qimmetlik eserlerni qaldurghan. Lékok 1925-yili neshr qilin'ghan “Ottura asiyaning sen'et we medeniyet tarixigha a'it süretlik atlas” namliq kitabida, küsen ming'öy tam resimliridiki medeniyet arqa körünüshi heqqide alahide toxtalghan bolup, bu jaydiki tam resimliride köp uchraydighan yénigha qilich we xenjer ésiwalghan, béshigha dubulgha kiyiwalghan obrazlar heqqide mulahize yürgüzgen. Lékokning tehliliche, meyli kishilerning kiyim-kéchekliri bolsun yaki ésiwalghan qilich-xenjerliri bolsun, pütünley yerlik kishilerning ixtirasi bolup, iran medeniyitining tesirige uchrighan bolushi mumkin iken.

Grönwédélmu “Qedimki kuchar” namliq dangliq esiride bu xil qilichlar heqqide toxtilip, kushan medeniyitining tesirining küchlüklükini qeyt qilidu. Yuqirida ismi tilgha élin'ghan alimlar eyni waqitta bu xil qilichlarning yuqiri tebiqe kishiliri üchün küsenlik yerlik tömürchi ustamlar teripidin yasalghan bolushi éhtimalliqini we qilichlarning miladiye 5-, 6-esirlerde ottura asiyaning gherbiy qisimlirida yasalghan qilichlargha opmu-oxshash ikenlikini otturigha qoyidu.

Démek pakitlar qedimki küsen xelqini öz ichige alghan tarim oymanliqi girwekliridiki ahaliler tömür, mis tawlash téxnikisini özliridin nechche ming kilométir yiraqtiki qedimki xitaylardin ögen'gen bolmastin, belki özige xas milliy we en'eniwi hüner-téxnika we maharet asasida shekillen'gen uslubini yaratqan. Bu rayonlardi'ik medenchilik we bashqa medeniyetning ixtirachiliri del shu jaydiki xelqning özidur. Emma mezkur rayonlargha yéqin bolghan hindistan, iran we yunan medeniyitining nadir ülgiliri hem yétip kelgen.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.