Ишрәтханиға айландурулған ипархан мәқбәрәси

Йеқинқи йилларда хитайниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқи вә хитайлаштуруш сияситиниң иҗра қилинишиға әгишип, уйғур дияридики зор сандики қәдимий мәсчитләр вә мазарлиқларниң чеқиветилгәнлики яки өзгәртилип оюн-тамаша мәйданиға айландурулғанлиқи мәлум болғаниди.

Игилишимизчә, қәшқәр шәһириниң шәрқий шималидин бәш километир йирақлиқтики нәзәрбағ йезиси қорған кәнтигә җайлашқан “апақ хоҗа мазири” дәп атилип кәлгән тарихий қәбригаһниң нами “ипархан бағчиси” ға өзгәртилгән.

“ваңйи тори” дики мәлуматларға қариғанда, “ипархан бағчиси” 2014-йили дөләт тәрипидин зор мәбләғ аҗритилип, омумий көлими 300 моға кеңәйтилип, 700 нәпәр хизмәтчи хадими болған көргәзмихана, ресторан, тиятир-нахша-уссул сәйнаси вә сода-сарай қатарлиқ көп хил мулазимәт түрлири бир гәвдиләшкән көңүл ечиш-истираһәт бағчисиға айландурулған.

Хитай тәшвиқатлирида, “ипархан бағчиси” бәрпа қилишиниң әһмийити “йипәк йолидики нурлуқ абидә ‛ипархан бағчиси‚ өз ичигә алған мәдәнийәт арқа көрүнүшини тәшвиқ қилиш вә тарихтин буянқи шинҗаңдики милләтләр иттипақлиқиниң үлгисини дуняға намаян қилиш” дәп көрситилгән.

Мәлум болушичә, “ипархан бағчиси” да әслидики мәқбәрә, мәсчит, етикапхана вә мәдрисә қатарлиқ кона қурулушлардин башқа йәнә нурғун йеңи қурулуш әслиһәлири бәрпа қилинған икән. Бу йәрдә һәр күни хитай саяһәтчиләргә беләт сетилип, бир йүрүш оюн-тамаша программилири көрситилидикән. Программилар һәр қетимда үч йерим саәт әтрапида давамлишидиған болуп, асаслиқ программилардин “ипарханниң меһман күтүвелиши”, “той тәнтәниси” қатарлиқ чоң типтики нахша-уссул, көңүл ечиш номурлири көрситилидикән. Бу җайдики түрлүк паалийәт вә сәһнә әсәрлириниң асаслиқ мәзмуни хитай өзи йезип чиққан нәрсиләр болуп, униңда ипарханниң һаяти, йәни униң қәшқәрдин бейҗиңғичә болған сәпәр җәрянида қандақ қилип ипар пурайдиған мәликәдин чийән лоң ханниң әтиварлиқ шаһбанусиға айланғанлиқ һекайисини сөзлинидикән. Мәйли орунлаштурулған номурлар болсун яки бағчиниң һәрқандақ йеридики көрүнүшләр болсун, хитай ойдуруп чиқарған “император чийән лоң билән уйғур қизи ипарханниң тәсирлик муһәббәт һекайилири” түсини алған мәзмунларниң әкс әттүрүлгәнликини чүшинивелиш тәс әмәс.

Ундақта хитайниң тарихни бурмилап, ипархан образини хүнүкләштүрүшкә урунуши уйғурлар арисида қандақ инкасларни қозғиди? ипархан һәққидики һәқиқий тарихниң бизгә йетип кәлгән асаслири немә?

Хитай һөкүмитиниң уйғурларниң өз тарихини унтулдуруш вә миллий өзлүк еңини йоқитиш арқилиқ уларниң мәниви дунясини гадайлаштуруш тактикиси әсирләр бойи мәвҗут болуп кәлгән. Ипарханниң нәсәби, бейҗиңдики чийән лоң ордисиға келип қелиш җәряни вә сәвәби, шундақла униң кейинки тәқдири, өлүми вә дәпнә қилинған җайи һәққидики мәзмунлар хитай вә чәт әл мәтбуатлирида наһайити көп муназирә қозғиған темилар болуп, ривайәт түсини алған һекайиләр интайин көп. Бу һәқтә пәқәт тарихий хатириләргә тайинип чиқирилған һөкүмләрла пут тирәп туралайду. Хәлқарадики тарих яки илим саһәсидә ипархан һәққидә көп хил охшимиған көзқарашлар мәвҗут болған бир вәзийәттә, хитай һөкүмитиниң ипархан образини суйиистемал қилип, уни милләтләр иттипақлиқиниң символи сүпитидә тәшвиқат қоралиға айландуруши хитайниң шәрмәндә оюнлиридин бири, халас.

Илгири бир қисим хитай вә чәт әллик тәтқиқатчи, язғучилар чиң сулалиси тарихи архиплири, орда тәзкирәси вә шәхсийләрниң тарихий баянлириға асасән өз әсәрлиридә ипарханни император чийән лоңға баш әгмәй, өмриниң ахириғичә өз ери вә хәлқигә болған садақитини сақлап қалған җәсур вә иппәтлик аял сүпитидә тәсвирләп кәлгән. Лекин кейинки дәврләрдә йезилған тарихий әсәрләрдә ипархан һәққидики вәқәликләр ойдуруп чиқилған болуп, ипархан хитайлар билән уйғурлар оттурисида достлуқ мунасивити орнитиш вә хитай дөлитиниң бир пүтүнлүкини қоғдашта төһпә яратқан дәп тәриплинип кәлмәктә. Әмәлийәттә хитай тарихчилириниң бу хил сахта-тоқулма тарих яритишиниң маһийити-тарихни өзлириниң сиясий муддиалири үчүн хизмәт қилдуруш болуп, тарихни бурмилаш вә нәйрәңвазлиқ қилиштин башқа нәрсә әмәс.

Бир қисим мәнбәләргә асасән ипархан дәпнә қилинған дәп қаралған апақ хоҗа қәбригаһиниң “ипархан бағчиси” ға айландурулуп, хитайлар үчүн түрлүк әйш-ишрәт, кәйип-сапа сорунлири қилиниши муһаҗирәттики уйғурларниң күчлүк наразилиқи вә нәпритини қозғимақта.

Тарихчи җәймис милвард илгири чиң сулалиси тарихи һәққидә мупәссәл тәтқиқат елип барған киши болуп, ипарханниң һәқиқий тарихи һәққидә язма вә еғизчә мәнбәләргә асаслинип язған бир қисим әсәрлири мәвҗут. Униң бу һәқтики издинишлири асасида йезилған “мәнчиң ордисидики бир уйғур мусулман ханиш: ипархан” намлиқ илмий мақалисидә, бир қисим пакитлар оттуриға қоюлған вә буларни дәлилләш үчүн айрим-айрим һалда охшимиған нуқтилардин тәһлил йүргүзүлгән.

Җәймис милвард мақалисидә мундақ көрситиду: “қандақ болушидин қәтийнәзәр, өткәнки нәччә он йил мабәйнидә, уйғурларниң миллий еңи күчийип, хитайларниң шинҗаңдики мустәбит һөкүмранлиқиға болған наразилиқи түпәйлидин ипархан образини өзлири үчүн шәрқий түркистан мустәқиллиқ һәрикитиниң мәниви символи қилип тиклиди, һеч болмиса муһаҗирәттики уйғурлар шундақ дәп қарайду”.

Дәрһәқиқәт, уйғурлар үчүн ипархан образи тарихтин буян һөрлүк-әркинлик үчүн баш әгмәй күрәш қилишниң, ғурур-виҗданини җенидин әзиз көрүшниң үлгиси болуп кәлгән. Ипархан уйғур хәлқиниң иптихар билән тилға алидиған миллий қәһриманлири қатаридин орун алған болуп, уйғур анилири, уйғур қизлири үчүн өз динини, иппәт-номусини қоғдашниң символи болуп һесаблиниду. Ипархан образи һәққидә уйғур әдиблириму өз нөвитидә нурғун бәдиий әсәрләрни яратқан. Мәсилән, абдуреһим өткүрниң хитай коммунистик партийәси һакимийитидин бурун язған бир парчә дастани, зия сәмәдиниң сәһнә әсири қатарлиқлар.

Һалбуки, хитай һөкүмити уйғурларниң миллий еңи вә мустәқиллиқ еңини күчәйтидиған бу хил әсәрләрни “идийәси сағлам болмиған әсәрләр” дәп изчил түрдә чәкләп кәлди. Җүмлидин, ипарханниң хитай императориға қәтий баш әгмигәнлики әкс әттүрүлгән һәрқандақ әсәр чәкләнди вә бу хил чәклимиләрниң йеқинқи йилларда техиму юқири пәллигә чиққанлиқи бизгә мәлум.

Хуласиләп ейтқанда, бүгүн “ипархан бағчиси” ниң бир тәрәптин көңүл ечиш соруниға айландурулуши, йәнә бир тәрәптин уйғур-хитай достлуқиниң символи сүпитидә оттуриға чиқирилишиниң маһийити пүтүнләй хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ сияситиниң вә хитайлаштуруш сияситиниң бир парчисидин ибарәт. Уйғурлар билән хитайларниң той қилиши күчәп тәрғиб қилиниватқан бу вәзийәттә, “ипархан бағчиси” ниң күчәп тәшвиқ қилиниши хитай һөкүмитиниң сияситини иҗра қилишта катализаторлуқ ролини ойнайду, халас.

Хитайниң сахта тарих яритиш нәйрәңлири алдида уйғурлар һечқачан тәврәнгини йоқ, әксичә йәнила өз миллитидин чиққан тарихий қәһриманлириниң образини техиму нурландуруп, кейинки әвладларға үлгә қилип кәлмәктә. Уйғур аяллириниң иппәт-ғуруриниң символиға айланған ипархан гоя уйғур қизи нузугумға охшашла бүгүнму қәдир-қиммәткә игә.

***Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.