Ishretxanigha aylandurulghan iparxan meqberesi

Yéqinqi yillarda xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqi we xitaylashturush siyasitining ijra qilinishigha egiship, Uyghur diyaridiki zor sandiki qedimiy meschitler we mazarliqlarning chéqiwétilgenliki yaki özgertilip oyun-tamasha meydanigha aylandurulghanliqi melum bolghanidi.

Igilishimizche, qeshqer shehirining sherqiy shimalidin besh kilométir yiraqliqtiki nezerbagh yézisi qorghan kentige jaylashqan “Apaq xoja maziri” dep atilip kelgen tarixiy qebrigahning nami “Iparxan baghchisi” gha özgertilgen.

“Wangyi tori” diki melumatlargha qarighanda, “Iparxan baghchisi” 2014-yili dölet teripidin zor meblegh ajritilip, omumiy kölimi 300 mogha kéngeytilip, 700 neper xizmetchi xadimi bolghan körgezmixana, réstoran, tiyatir-naxsha-ussul seynasi we soda-saray qatarliq köp xil mulazimet türliri bir gewdileshken köngül échish-istirahet baghchisigha aylandurulghan.

Xitay teshwiqatlirida, “Iparxan baghchisi” berpa qilishining ehmiyiti “Yipek yolidiki nurluq abide ‛iparxan baghchisi‚ öz ichige alghan medeniyet arqa körünüshini teshwiq qilish we tarixtin buyanqi shinjangdiki milletler ittipaqliqining ülgisini dunyagha namayan qilish” dep körsitilgen.

Melum bolushiche, “Iparxan baghchisi” da eslidiki meqbere, meschit, étikapxana we medrise qatarliq kona qurulushlardin bashqa yene nurghun yéngi qurulush esliheliri berpa qilin'ghan iken. Bu yerde her küni xitay sayahetchilerge bélet sétilip, bir yürüsh oyun-tamasha programmiliri körsitilidiken. Programmilar her qétimda üch yérim sa'et etrapida dawamlishidighan bolup, asasliq programmilardin “Iparxanning méhman kütüwélishi”, “Toy tentenisi” qatarliq chong tiptiki naxsha-ussul, köngül échish nomurliri körsitilidiken. Bu jaydiki türlük pa'aliyet we sehne eserlirining asasliq mezmuni xitay özi yézip chiqqan nersiler bolup, uningda iparxanning hayati, yeni uning qeshqerdin béyjingghiche bolghan seper jeryanida qandaq qilip ipar puraydighan melikedin chiyen long xanning etiwarliq shahbanusigha aylan'ghanliq hékayisini sözlinidiken. Meyli orunlashturulghan nomurlar bolsun yaki baghchining herqandaq yéridiki körünüshler bolsun, xitay oydurup chiqarghan “Impérator chiyen long bilen Uyghur qizi iparxanning tesirlik muhebbet hékayiliri” tüsini alghan mezmunlarning eks ettürülgenlikini chüshiniwélish tes emes.

Undaqta xitayning tarixni burmilap, iparxan obrazini xünükleshtürüshke urunushi Uyghurlar arisida qandaq inkaslarni qozghidi? iparxan heqqidiki heqiqiy tarixning bizge yétip kelgen asasliri néme?

Xitay hökümitining Uyghurlarning öz tarixini untuldurush we milliy özlük éngini yoqitish arqiliq ularning meniwi dunyasini gadaylashturush taktikisi esirler boyi mewjut bolup kelgen. Iparxanning nesebi, béyjingdiki chiyen long ordisigha kélip qélish jeryani we sewebi, shundaqla uning kéyinki teqdiri, ölümi we depne qilin'ghan jayi heqqidiki mezmunlar xitay we chet el metbu'atlirida nahayiti köp munazire qozghighan témilar bolup, riwayet tüsini alghan hékayiler intayin köp. Bu heqte peqet tarixiy xatirilerge tayinip chiqirilghan hökümlerla put tirep turalaydu. Xelq'aradiki tarix yaki ilim saheside iparxan heqqide köp xil oxshimighan közqarashlar mewjut bolghan bir weziyette, xitay hökümitining iparxan obrazini suyi'istémal qilip, uni milletler ittipaqliqining simwoli süpitide teshwiqat qoraligha aylandurushi xitayning shermende oyunliridin biri, xalas.

Ilgiri bir qisim xitay we chet ellik tetqiqatchi, yazghuchilar ching sulalisi tarixi arxipliri, orda tezkiresi we shexsiylerning tarixiy bayanlirigha asasen öz eserliride iparxanni impérator chiyen longgha bash egmey, ömrining axirighiche öz éri we xelqige bolghan sadaqitini saqlap qalghan jesur we ippetlik ayal süpitide teswirlep kelgen. Lékin kéyinki dewrlerde yézilghan tarixiy eserlerde iparxan heqqidiki weqelikler oydurup chiqilghan bolup, iparxan xitaylar bilen Uyghurlar otturisida dostluq munasiwiti ornitish we xitay dölitining bir pütünlükini qoghdashta töhpe yaratqan dep teriplinip kelmekte. Emeliyette xitay tarixchilirining bu xil saxta-toqulma tarix yaritishining mahiyiti-tarixni özlirining siyasiy muddi'aliri üchün xizmet qildurush bolup, tarixni burmilash we neyrengwazliq qilishtin bashqa nerse emes.

Bir qisim menbelerge asasen iparxan depne qilin'ghan dep qaralghan apaq xoja qebrigahining “Iparxan baghchisi” gha aylandurulup, xitaylar üchün türlük eysh-ishret, keyip-sapa sorunliri qilinishi muhajirettiki Uyghurlarning küchlük naraziliqi we nepritini qozghimaqta.

Tarixchi jeymis milward ilgiri ching sulalisi tarixi heqqide mupessel tetqiqat élip barghan kishi bolup, iparxanning heqiqiy tarixi heqqide yazma we éghizche menbelerge asaslinip yazghan bir qisim eserliri mewjut. Uning bu heqtiki izdinishliri asasida yézilghan “Menching ordisidiki bir Uyghur musulman xanish: iparxan” namliq ilmiy maqaliside, bir qisim pakitlar otturigha qoyulghan we bularni delillesh üchün ayrim-ayrim halda oxshimighan nuqtilardin tehlil yürgüzülgen.

Jeymis milward maqaliside mundaq körsitidu: “Qandaq bolushidin qet'iynezer, ötkenki nechche on yil mabeynide, Uyghurlarning milliy éngi küchiyip, xitaylarning shinjangdiki mustebit hökümranliqigha bolghan naraziliqi tüpeylidin iparxan obrazini özliri üchün sherqiy türkistan musteqilliq herikitining meniwi simwoli qilip tiklidi, héch bolmisa muhajirettiki Uyghurlar shundaq dep qaraydu”.

Derheqiqet, Uyghurlar üchün iparxan obrazi tarixtin buyan hörlük-erkinlik üchün bash egmey küresh qilishning, ghurur-wijdanini jénidin eziz körüshning ülgisi bolup kelgen. Iparxan Uyghur xelqining iptixar bilen tilgha alidighan milliy qehrimanliri qataridin orun alghan bolup, Uyghur aniliri, Uyghur qizliri üchün öz dinini, ippet-nomusini qoghdashning simwoli bolup hésablinidu. Iparxan obrazi heqqide Uyghur ediblirimu öz nöwitide nurghun bedi'iy eserlerni yaratqan. Mesilen, abduréhim ötkürning xitay kommunistik partiyesi hakimiyitidin burun yazghan bir parche dastani, ziya semedining sehne esiri qatarliqlar.

Halbuki, xitay hökümiti Uyghurlarning milliy éngi we musteqilliq éngini kücheytidighan bu xil eserlerni “Idiyesi saghlam bolmighan eserler” dep izchil türde cheklep keldi. Jümlidin, iparxanning xitay impératorigha qet'iy bash egmigenliki eks ettürülgen herqandaq eser cheklendi we bu xil cheklimilerning yéqinqi yillarda téximu yuqiri pellige chiqqanliqi bizge melum.

Xulasilep éytqanda, bügün “Iparxan baghchisi” ning bir tereptin köngül échish sorunigha aylandurulushi, yene bir tereptin Uyghur-xitay dostluqining simwoli süpitide otturigha chiqirilishining mahiyiti pütünley xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasitining we xitaylashturush siyasitining bir parchisidin ibaret. Uyghurlar bilen xitaylarning toy qilishi küchep terghib qiliniwatqan bu weziyette, “Iparxan baghchisi” ning küchep teshwiq qilinishi xitay hökümitining siyasitini ijra qilishta katalizatorluq rolini oynaydu, xalas.

Xitayning saxta tarix yaritish neyrengliri aldida Uyghurlar héchqachan tewren'gini yoq, eksiche yenila öz millitidin chiqqan tarixiy qehrimanlirining obrazini téximu nurlandurup, kéyinki ewladlargha ülge qilip kelmekte. Uyghur ayallirining ippet-ghururining simwoligha aylan'ghan iparxan goya Uyghur qizi nuzugumgha oxshashla bügünmu qedir-qimmetke ige.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.