“Qéziwélin'ghan 150 parche medeniyet yadikarliqi” Uyghur élining xitay zémini ikenlikini ispatliyalamdu?
2023.08.18

Xitay hökümitining Uyghurlarni rehimsizlerche basturush siyasiti “Irqi qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet” bilen eyibliniwatqan mezgilde, ürümchide atalmish “Shinjangda qéziwélin'ghan höjjetler körgezmisi” échildi. Xitay hökümitining bu körgezme arqiliq Uyghur élini qedimdin tartip bashqurghanliqini we Uyghur élining qedimi dewrlerdin tartipla xitay zéminining ayrilmas bir qismi ikenlikini yene bir qétim küchep bazargha sélishi her sahe kishilirining diqqitini qozghawatqanliqi melum.
“Tengritagh” torining 8-ayning 10-künidiki mexsus xewiride déyilishiche, shinjang Uyghur aptonom rayonluq medeniyet we sayahet nazariti (medeniyet yadikarliqliri idarisi), shinjang Uyghur aptonom rayonluq muzéyning sahibxanliqi bilen “Junggo tarixi-shinjangda qéziwélin'ghan höjjetler körgezmisi” 8-ayning 10-küni ürümchide Uyghur aptonom rayonluq muzéyida ötküzülgen.
Mezkur xewerge asaslan'ghanda, bu körgezme tunji qétim “Shinjang” da bayqalghan alahide höjjetler körgezmisi iken. Bu körgezmide 150 parche medeniyet yadikarliqliri körgezme qilin'ghan bolup, ular bambuk we yipek höjjet, qeghez höjjet, yéziq we abide (mazar tashliri) din terkib tapidiken. U xen we tang sulalisi dewridin tartip yüen, ming we ching sulalisigiche bolghan siyaset, herbiy ishlar, iqtisad, medeniyet, millet, din we bashqa sahelerni öz ichige alidiken. Körgezmide Uyghur tilidiki tékist we Uyghurlargha tewe medeniyet yadikarliqliri yoq bolup, peqet xitay tilidiki we xitay tarixigha munasiwetlik höjjet we asare-etiqiler tallap qoyulghan.
Xitay hökümet da'irilirining ashu medeniyet yadikarliqliri arqiliq Uyghurlarning ezeldin xitay döliti teweside ita'et qilghuchi bolup kelgenlikini ispatlash urunushi we mezkur körgezmining nishan, meqsiti we xaraktéri heqqidiki so'alimizni Uyghur tarixi saheside dunyaning aldinqi alimliridin biri dep qariliwatqan jorj washin'gton uniwérsitéti tarix piroféssori érik shlusél (Eric Schluessel) gha sunduq. Uning qarishiche, bu asare-etiqiler Uyghur élining pütün we heqiqiy tarixini eks ettürmeydiken. U bu xil qismen we intayin siyasiylashqan körgezmidin bek ümidsizlen'genlikini bayan qildi. U köz qarishini mundaq sherhlidi:
“Bu körgezmige qoyulghan asare-etiqiler pütkül rayonning bir qisim tarixini eks ettürgen bolup, bular muhim we qimmetlik. Epsus, ular peqet shu tarixning az bir qisminila eks ettüridu. Melum bolghinidek, körgezmide Uyghur tilida tékist yoq, peqet xenzu tilidiki tékistlirila quyulghan. Uning üstige, körgezmining meqsitining xitay medeniyitining pütkül rayondiki muhimliqini tekitlesh ikenlikini körünüpla turidu. Bu körgezmining siyasiy meqset bilen teshkilligenliki éniq. Méningche tolimu epsuslinarliq bolghini, bu rayondin qedimdin buyan yashap kelgen köp sandiki kishilerning kechürmishliri bu körgezmidin urun almighan. Bu xil shekil we endize Uyghur rayonida hökümet teshkilligen arxé'ologiyelik we tarixi körgezmilerning hemmiside heqiqeten köp uchraydu. Bu tarixta Uyghur rayonidiki mutleq köp sandiki kishilerni shekillendürgen, xitay bolmighan xelqlerning tarixi, awazi, köz qarishi qatarliqlar körgezmige qoyulmighanliqidin dérek béridu. Shunga kishiler muzéygha kelgende, ular bu rayonning tarixining intayin az bir qismini köreleydu we chüshineleydu. Uning üstige, maqalide körsitilgendek, körgezmige qatnashqan nurghun kishiler we belkim körgezmini layiheligen kishilermu bu asare-etiqilerning Uyghur rayonidiki jungxu'a (xitay) medeniyitining tesirini namayan qilghanliqini hés qilidu. Méningche bu yerde heqiqeten xeterlik bolghini, xitay medeniyitining mewjutluqi bilen siyasiy kontrolluq otturisida éniq barawerlik yaritish. Bu heqiqeten kishini endishige salidu, chünki bu rayondiki köp sandiki kishilerning medeniyitige we tiligha heqiqeten sel qarighanliqini körsitidu. Men néme déyishimni bilelmidim. Kespiy tarixchi bolush süpitim bilen, bu xil qismen we intayin siyasiylashqan körgezmidin bek ümidsizlendim.”
Xitay hökümiti éytqandek, körgezmidiki bu medeniyet yadikarliqliri xitayning Uyghur élige uzun muddetlik hökümranliq qilghanliqini we bashqurush hoquqining barliqini körsitip béremdu? türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti doktor erkin ekrem bu so'alimizgha jawab bérip, bu körgezmidiki meqsetning tarixni burmilashtin bashqa nerse emeslikini tekitlidi.
Bu medeniyet yadikarliqliri we höjjetler xitaylar éytqandek Uyghur élining qedimki dewrlerdin buyan xitay zéminining ayrilmas bir qismi bolup kelgenlikini ispatliyalamdu? bu so'alimizgha, “Qeshqer tarixi” namliq kitabning aptori, türkiye hajibayram weli uniwérsitétining piroféssori, tarixchi konor'alp erjilasun (Konuralp Ercilasun) jawab bérip mundaq dédi:
“Xitaylar özige munasiwetlik höjjetlerni tallap körgezme qiliwatidu. Shunga, ular u yerdiki ishghaliyitini qanunlashturmaqchi boluwatidu. Ular dunyagha özlirining igilik hoquqini qobul qildurmaqchi boluwatidu. Hazir, biz 2000 yilliq tarixni qisqiche xulasilisaq, xitayning ikki ming yilliq tarixta ichide hökümranliq qilghan waqti ikki yaki üch esirgimu yetmeydu. Xitay hazir mundaq ikki ishni qiliwatidu. Ularning biri, xitay cheklik hökümranliq mezgilige a'it höjjetlerni körsitish arqiliq özining ishghaliyitini qanunlashturmaqchi boluwatidu. Ikkinchi, xitay tarixta sherqiy türkistan'gha hökümranliq qilmighan waqitlarda, u jay bilen soda, siyasiy tereplerde munasiwiti bolghan. Bu, xitayning bashqa döletler bilen bolghan munasiwitige oxshaydu. U chaghda bezide sherqiy türkistan üstün orunda bolghan bolsa, bezide xitay üstün orunda turghan. Xitay bu yerde ‛sherqiy türkistan'gha miladidin ilgiriki birinchi esirdin bashlap hökümranliq qilip kéliwatimiz‚ dégen qarashni otturigha qoymaqchi boluwatidu. Xitay sherqiy türkistandiki bu cheklik hökümranliq dewride xitaygha munasiwetlik höjjetlerni körsitish arqiliq u yerdiki ishghaliyitini qanunlashturmaqchi boluwatidu. Xitay özi hökümran bolmighan mezgilde, shübhisizki u yerde xitaydin kelgen xitay sodigerler yaki bashqa xitaylar bar. Bu yerge elchiler kélip-kétip turidu. Shunga hökümranliq qilish bashqa, normal munasiwet qilish bashqa. Xitay normal munasiwetlerge da'ir höjjetlerni körsitish arqiliqmu bu ishghaliyetni qanunlashturushqa tirishiwatidu”.
Xitay taratqulirida, hökümet da'irilirining yuqiridek “Medeniyet yadikarliqliri” nami astida pat-pat siyasiy teshwiqat élip bériwatqanliqi bilinmekte. Bu xil körgezmilerning siyasiy meqsiti we élip kélidighan “Netijisi” toghrisida kanada turuwatqan tetqiqatchi shéng shö mundaq dédi:
“Xitay kommunist partiyesi Uyghur élide dawamliq höküm sürüsh, tajawuzchiliq we ishghaliyet yürgüzüshtek dölet térrorluqini saqlap qélish üchün, tarixiy pakitni burmilashtek nomussiz heriketlerni qiliwatidu. Shunga bu qétimqi körgezme yene tarixiy pakitni burmilashtin bashqa nerse emes. Ular özlirining bundaq banditlarche logikisigha asasen atalmish bir qisim atalmish tarixi matériyallarni özlirining rezil meqsiti üchün ishlitishke urunuwatidu. Elwette bu intayin nachar aqiwet keltürüp chiqiridu. Xitay kommunist partiyesining uzun muddetlik uchurlarni qamal qilishi we méngini yuyushi astida, yash ewladlar tarixiy heqiqetni bilelmeydighan bolup qalidu, netijide ular barghanséri ganggirap qalidu. Emma xitay kommunist partiyesi özining zor küchini we ilghar téxnikisini ishlitip bashqilarni kontrol qilishidin qet'iynezer, xitay kommunist partiyesi insanlarning heqiqetni izdishini tosup qalalmaydu. Bundaq tewrenmeslik we izdinish qet'iy dawam qilidu. Téximu köp kishiler xitay kommunist partiyesining epti beshirisini tonup yitidu. Insanlar xitay kommunist partiyesining qilghan zulumi we zomigerlikini bilipla qalmastin, xitay kommunist partiyesining tarix, medeniyet, étiqad, til, yéziqchiliq, turmush, adet ustidiki kontrolini we nachar tesirini bilidu. Shuning bilen bir waqitta, insanlarning mewjut bolup turushidiki eng muhim amillarning hemmisining buzghunchiliqqa uchrawatqanliqini tonup yitidu.”
Axirda, doktor erkin ekrem ependi xitay hökümitining alliqachan ispatlinip bolun'ghan bir tarixiy pakitni inkar qiliwatqanliqini bildürdi. Shuning bilen bir waqitta xitay bazargha séliwatqan “Tarix” köz qarashlirining tarixi ré'alliqqa, tarix métodigha we tarix pelsepesige zit ikenlikini ilgiri sürdi.