Xitay mehmud kashgheriyning Uyghurlar bilen bolghan béghini üzüwételemdu?

Mehmud kashgheri 11-esirdiki qaraxanilar xandanliqi dewride ötken büyük tilchi, insiklopédik alim we Uyghur medeniyet tarixidiki gigant shexs.

Qazaqistan türk akadémiyesining mes'uli, ilim we jem'iyet xizmetliri ministiri proféssor darxan qédirali ependi aldinqi yili türklerning qedimiy paytexti ötüken wadisidin bayqighan “Élterish qaghan menggü téshi” bilen türk dunyasini xushalliqqa chümdürgenidi. Uning türk ilim dunyasigha sun'ghan bu yilqi sowghiti birleshken döletler teshkilatining ilim-pen, ma'arip we medeniyet teshkilati-yunésko (UNESCO) ning bu yilni büyük Uyghur alimi mehmud kashigheriyning ölmes esiri “Türkiy tillar diwani” gha atalghanliqi xosh xewiri boldi.

Proféssor darxan qidirali ependi bu xoshxewerni ötken yili 11-ayning 13-küni özining féysbuk hisabidin ortaqlashqan. Yunéskoning mehmud kashgheriyning meshhur esiri “Türk tillar diwani” yézip tamamlan'ghanliqining 950-yilliqi xatirilesh munasiwiti bilen chiqarghan bu xoshxewirige darxan qidirali ependi özining qeshqer upaldiki mehmud kashgheri qewrisi aldida chüshken bir parche süritini qisturma qilip bergen.

RFA/Ablet Semet

Yunéskoning 2008-yilini “Mehmud kashgheriy yili” dep atalghandin kéyin, bu yilni, yeni 2024-yilini mehmud kashgherining alemshumul esiri “‛diwan lughatit türk‚ yili” dep atighanliqi, pütkül türk dunyasini cheksiz söyündürdi. Her bir qétim mehmud kashgheriyning ismini we uning ölmes esirining namini anglighinimizda, uning ismining ayrilmas zinniti hem qimmiti bolghan qedimiy qeshqer, shundaqla qeshqerning eng hawaliq hem güzel bostanliqi upalning qoynidin orun alghan alimning maziri köz aldimizgha kélidu. Shunga proféssor qédirali ependining bu xushxewerge alimning qebrisi aldida tartilghan süritini qoshup qoyushimu del ashu xil söyünchining sewebidin bolsa kérek.

Alimning ölmes esiri “Türkiy tillar diwani” ning 1266-yili esli nusxadin demeshqlik xettat muhammed sewa-iy teripidin köchürülgen qolyazma nusxasi bu eserning hazirghiche bayqalghan birdin bir qolyazma nusxasidur. 1914-Yili eli emiri teripidin sétiwélin'ghan bu qimmetlik eser ötken yilighiche istanbul millet kütübxanisida saqlinip kélin'gen idi. Ötken yili 7-ayda türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghanning körsetmisi bilen bu eser istanbuldin enqerediki jumhuriyet sariyi millet kutupxanisigha yötkep keldi. Démek, bu büyük eserning birdin-bir qolyazmisi türkiye jumhuriyitining yüriki bolghan enqerede saqlanmaqta.

2000-Yilidin buyan mehmud kashgheriyning ana yurtidiki mazirimu türkiye we bashqa türkiy döletliridin kelgen alimlar hem siyasetchilerning alahide ziyaret qilidighan yérige aylandi. 2002-Yili türkiyening eyni waqittiki dölet ministiri we mu'awin prézidénti dewlet baghcheli (Devlet Baðçeli) shexsen özi upalgha bérip, alimning mazirini ziyaret qildi.

pbs.twimg.com

2008-Yili türkiye jumhuriyiti prézidéntining bash katipi mustafa ésen ependining yétekchilikidiki 11 kishilik bir ömek mezkur mazarni ziyaret qilip, alim toghulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh murasimida Uyghur qérindashlirini yalghuz qoymidi. 2012-Yili türkiye jumhuriyitining prézidénti rejep tayyip erdoghan bashchiliqida shu waqittiki tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghluni öz ichige alghan yuqiri derijilik emeldarlar ürümchini ürümchige bardi. Ular Uyghur aptonom rayonining kattiwashliridin jang chünshen we nur bekri bilen körüshkinide “Qérindashlirimiz sizlerge amanet” déyishni untumidi. Shu qétimqi uchrishishta erdoghan hetta hezriti mollam mazirini türkiyening meblegh chiqirip rémont qilidighanliqigha wede berdi.

Kéyinki 6 yildin köprek waqittin buyan, yeni Uyghur diyarida xitayning irqiy qirghinchiliqi bashlan'ghandin kéyin türkiye we bashqa türk döletliride büyük alim mehmud kashgheriyning meshhur esirining nami dawamliq tilgha élip qimmitini mölcherlesh aditi dawamlashqan bolsimu, lékin alimning ana yurtidiki mazirining ehwali heqqide anglighan bilgenlirimiz nahayiti az boldi. Köngüllerni ghesh qilidighan xewerlerning biri, 2020-yilining axirida xitay hökümitining opaldiki mehmud kashigheriy maziridin orun alghan zor heykilini chéqiwetkenliki idi.

Halbuki, ilgiri türk dunyasining bu meshhur alimigha atap, her yili xelq'araliq muhakime yighinlirini ötküzüshke adetlen'gen türkiye we ottura asiya türk döletliridiki uniwérsitétlar hem tetqiqat orunliri, mehmud kashgherining ana yurti qeshqer opaldiki heykilining chéqiwétilgenlikige héchqandaq inkas qayturmidi. Xitay bilen bolghan munasiwetlerni közligen herqaysi türk döletliri hökümetliri bu mesilide süküt qildi. Ular mehmud kashgheri we uning ölmes esiri heqqidiki xatirilesh pa'aliyetlirini peqetla öz döletliri teweside élip bardi. 2021-Yili 9-ayda türkiye mermere uniwérsitéti, istanbul uniwérsitéti, özbékistan tashkent dölet uniwérsitéti, shundaqla türk kéngishi (Türk Konseyi) ning qollishi we istanbul uniwérsitétining sahibxaniliqida “Mehmud kashgheriyning ilmiy mirasi we uning türkologiye tereqqiyatidiki roli” dégen témida xelq'araliq yighin uyushturuldi.

Ötken yili 8-ayning 1-küni türkiye xelq'ara türk medeniyiti teshkilati (Türksoy) bilen qirghizistan issiq köl uniwérsitéti birlikte xelq'araliq yighin uyushturdi. “Mehmed kashgheriy we u qaldurup ketken dunya medeniyet mirasi” dégen témidiki bu yighin axirida yighin ishtirakchiliri alimning atisining yurti barsqan shehirini ziyaret qildi. Ularning “Diwan” da “Mehmudning atisining yurti” dep tilgha élin'ghan bu tarixiy makan'gha alimning heykilini tiklesh we bir muzéy insha qilish qatarliq lahiyeler heqqide meslihetleshkenliki melum. Bu yighinda yene “‛türkiy tillar diwani‚ yézilghanliqining 950-yili” munasiwiti bilen ötküzülidighan eslesh we tebriklesh pa'aliyetliri üchün yunéskogha iltimas sunulghanliqi tilgha élin'ghan.

Qeshqer konasheher nahiyesining upal kentidiki “Hezreti mollam maziri” ning “Türkiy tillar diwani” ning mu'ellipi mehmud kashgheriyning maziri ikenliki 1983-yili éniqlan'ghandin buyan, bu mazar Uyghurlarning siyasiy, ijtima'iy we medeniyet hayati bilen chemberches baghlinip ketti.

Ulugh alimgha yunésko we herqaysi türkiy döletler körsitiwatqan hörmet, shundaqla uning bizge menggülük miras qilip qaldurup ketken esirige nisbeten ipadilewatqan qayilliq, elwette alimning yurtdishi we milletdishi bolghan her bir Uyghurgha ishench, jasaret we pexirlinish tuyghusi ata qilidighan bir qozghatquch küchtur.

Bu qétimmu yunéskoning meshhur alimgha körsetken hörmiti her bir Uyghurgha tebi'iy halda alimning mazirini esletti. Ular ötken 7 yil ichide yüz bergen mazar bilen munasiwetlik ishlarni bilishke aldiridi.

2018-Yilidin buyan xitay tor betliri we taratqulirida birer kishining mehmud kashgheriy mazirini ziyaret qilghanliqi heqqide birer uchur yaki melumat uchrimaydu. Uyghur diyarida yürgüzülüwatqan irqiy we medeniyet qirghinchiliqlirini yoshurushta xitaygha yantayaq boluwatqan islam elliridin teklip qilin'ghan atalmish “Ziyaretchi” we “Ékskursiye ömekliri” ichide, mehmud kashgheriyning opaldiki mazirini ziyaret qilghanlardin birimu yoq. Islam dunyasi we türk dunyasining medeniyet tarixigha büyük hesse qoshqan mehmud kashgherining opaldiki qebrisi ornigha ular xitayning tarixtiki mustemlikichilik qara niyitige simwol qilin'ghan atalmish jang chyen, benchaw dégendek saxta tarixiy qehrimanlirining heykellirini tawap qilghanliqi melum.

2019-Yilidin kéyin opaldiki mehmud kashigheriy mazirining derwazisigha ornitilghan taxtaydiki “Memliket boyiche muhapizet qilinidighan medeniyet yadikarliq orni-mehmud kashgheriy maziri” dégen xetler öchürüwétilip, uning ornigha xitayche we Uyghurche qilip “Upal baghchisi” dégen yéngi isim yézip qoyulghan.

Social Media

Mazar derwazisidin kirgendin kéyinla diqqitimizni tartidighan 4 métir égizliktiki mehmud kashgheriy heykilining 2020-yili chéqilip tüzliwétilgenliki melum. Uningdin kéyin sol tereptiki égizlikke kötürülgende, aldimizda körünidighan abduréhim nizari, qutluq shewqi we bashqa bir qatar tarixiy shexslerning qebriliri, uningdin kéyin uchraydighan tarixiy “Hay-hay térek”, pelempey bilen yuqirigha chiqqinimizda körünidighan aq renglik neqishlik we qubbelik chirayliq derwaza we uningdin kéyin ayrim hujra ichidiki alimning mexmel yépilghan meqberisining néme bolup ketkenliki heqqide héchqandaq melumat yoq. Derwaza aldidiki taxtaydin öchürüwétilgen mazarning ismi kishini “Alimning qebrisi chéqiwétilgenmidu?” dégen endishige salidu. Mazargha tewe chirayliq meschit, mazar tewelikidiki yéngi sélin'ghan muzéylarning qandaq ehwalda ikenliki heqqide bir uchur tépish hazirche mumkin emes.

Epsuski, biz izdigen uchurlar ornida xitayning tor we tarartqu uchurliri arisida Uyghurlarning diniy étiqadi we örp-adetlirige qarshi yézilghan yazmilar qaplap ketken. Bularning ichide mehmud kashgheriy, uning meshhur esiri “Türkiy tillar diwani” we hetta uning opaldiki qebrisining saxta ikenlikini ilgiri sürgen atalmish xitay “Tetqiqatchi” si gaw bo ning “Maqale” si alahide diqqitimizni chékidu.

Gaw bo isimlik bu xitay “Tetqiqatchi” ning 2018-yili tutqun qilin'ghan tonulghan jama'et erbabi, tilshunas, proféssor arslan abdulla mes'ulluqidiki “Shinjang uniwérsitéti” filologiye institutining ornigha özgertip qurulghan “Junggo tili we edebiyati” institutining bashliqi qilip teyinlen'genliki melum. U, 2019-yili mezkur uniwérsitét ilmiy zhurnilining 1-sanida élan qilghan “‛türkiy tillar diwani‚ning aptori we uning maziri heqqidiki guman hem oylinishlar” namliq mexsus maqalining apturidur. U bu maqaliside alimning Uyghur emesliki, “Türkiy tillar diwani” diki shé'ir we maqal temsillerning Uyghur medeniyitige tewe emesliki, hetta opaldiki mazarningmu mehmud kashgherining maziri emesliki heqqidiki siyasiy gherezge tolghan sepsetelerni bazargha salghan.

Undaqta, “Tetqiqatchi” tonigha oriniwalghan gaw bo néme üchün pütün dunya ilim sahesi étirap qilghan mehmud kashgherining millet teweliki we opaldiki qebrisini ret qilidu? uning héchqandaq pakitsiz bundaq bir bimene sepseteni héch uyalmastin bazargha sélishining arqisida qandaq bir küch mewjut?

Derweqe, xitay hökümiti gaw boning bu asassiz gumanlirigha reddiye béridighan tarixshunas, edebiyetshunas, tilshunas, jem'iyetshunas we insanshunas Uyghur alimlirining hemmisini türlük bohtanlar bilen lagérlargha we türmige tashlap yoqatti. Xelq bu témida öz'ara sözlishishliriningmu xeterlik ikenlikini, hetta qolgha élinishigha “Yéterlik seweb” bolidighanliqini bilgechke, héchkim atalmish “Tetqiqatchi” gawboning bu jöylüshlirige qarshi héchnerse déyelmidi. Chet ellerdiki türkologlar we Uyghurshunaslarmu gaw boning bu maqalisining xitay hökümitining orunlashturushi we pilanlishi bilen yézilghanliqini besh qoldek bilgenliki üchün uninggha alahide jawab bérishke erzimeydu, dep qaridi.

Halbuki, atalmish “Tetqiqatchi” gaw boning “Shinjang uniwérsitéti ilmiy zhurnili” dek “Ilim” nami bilen atalghan bir zhurnalda dunya ilim sahesining ilmiy ölchemliri we ilmiy exlaqigha pütünley zit halda siyasiy gherez bilen yézip bazargha salghan bu qipqizil yalghanlirigha tégishlik jawab bérilmise yaki uninggha süküt qilinsa, bu ilimgha qilin'ghan haqaret we xitay réjimi aldidiki “Ilmiy ajizliq” bolup qalidu, xalas. Shunga biz kéyinki obzorimizda gaw boning kimliki, uning yalghan tarix we nezeriye oydurup chiqirip, mehmud kashgheriyning milliti, esiri, maziri, shu jümlidin uning Uyghur xelqige hujum qilip yéziwatqan saxta yazmilirining mahiyiti üstide élip barghan mulahizilirimizni ortaqlashmaqchimiz.

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.