“Yéngi hayat” gézitide néme deydu?: mehmut muhitigha qilin'ghan suyiqestning aldi-keynide

Bash qomandan mehmut muhiti (sol tereptiki kishi), général lyu pin we rus bash konsuli. (Qeshqer, shiwétsiye missi'onérlar arxipi)

Uyghur milliti yéqinqi zamandiki milliy musteqilliq heriketliri jeryanida, talay qétim xitay küchlirining suyiqestlirige uchrap ulughwar ghayiler emelge ashmay qalghan. Halbuki xitay mustebit küchliri suyiqest pilanlirining heqiqiy ich yüzini yoshurushqa urunup kelgen. Eyni yillardiki qeshqerdiki milliy oyghinish herikitining rehberliridin abduqadir damollamning sirliq suyiqest bilen öltürülüshi, qeshqerde qurulghan “Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti” ning pilan bilen yoqitilishi, xojaniyaz haji bashliq Uyghur qozghilangchilirigha chirayliq wedilerni bérip aldap axirida ularni shéng shiseyning qoli bilen bir-birlep öltürüshi wehakazalar. Epsuski bu weqeler istibdat xitay hökümiti we uning shérikliri teripidin sir tutulup xelq'araning közini boyap keldi. Jümlidin mustebit küchlerning uzarghan qolliri eyni waqittiki sherqiy türkistanda neshr qilinidighan sanaqliq metbu'atlarnimu öz changgiligha alghanidi.

Iwar Hök Kolléksiyoni

Bularning ichide “Yéngi hayat” gézitige bésilghan bir yürüsh mezmunlar bizge qismen tarixiy weqelerning eyni waqitta hökümran küchler tereptin qandaq sherhlen'genliki, tarixiy shexslerge qandaq baha bérilgenliki heqqidiki tepsilatlar bilen teminleydu we shundaqla bu weqelerni kéyinki dewrlerde ashkarilan'ghan menbelerge köre sélishturup mulahize qilishta pakit bilen teminleydu.

Sherqiy türkistan jumhuriyitining qurulush tarixighiche, Uyghur diyarining oxshimighan jaylirida ilgiri-axir bolup birqanche xil gézit-zhurnallar neshr qilin'ghan. “Yéngi hayat” géziti eslidiki “Sherqiy türkistan hayati” we “Erkin türkistan” gézitlirining dawami bolup, 1934-yili sherqiy türkistan islam jumhuriyiti emeldin qélip, xojaniyaz haji ürümchige kélip, mu'awin re'is bolghandin kéyin gézit ismi “Yéngi hayat” qa özgertilip, qutluq haji shewqining bash muherrirlikide neshr qilin'ghan. Kéyin, général mehmud muhitining hindistan'gha yol élishi, abdulniyazlarning bashchiliqidiki qisqa muddetlik inqilab bashlan'ghan tarixiy dewrgiche neshr qilin'ghan. Mezkur gézitning 1934-yili 30-awghusttin taki 1937-yili martqiche bolghan sanlirining hemmisi hazir shiwétsiye lund uniwérsitéti “Gunnar yarring” kolléksiyonida saqlanmaqta.

Tarixiy matériyallarda 1937-yilning aprél éyida mehmut muhitining chet elge chiqip kétishi Uyghur élining jenubidiki weziyetni pütünley özgertiwetken dep chüshendürülidu. “Yéngi hayat” gézitide bu weqening aldi-keynidiki tarixta yeni 1937-yilining mart éyidin tartip may éyighiche bolghan sanlirida arqimu'arqidin hökümet tereptin yollan'ghan télégramma, xitabname, élan we obzorlar élan qilin'ghan bolup, mezkur tarixiy weqening arqa körünüshi bolsun yaki chong weziyettin élip éytqanda Uyghur musteqilliq heriketlirining meghlup bolush seweblirini yekünleshte bolsun we yaki tarixiy shexslerge baha bérishte bolsun tenqidiy analiz yürgüzüshimizde menbe bilen teminleydu.

Aldi bilen “Yéngi hayat” gézitining 1934-yil 30-awghust sanigha yeni gézitning tunji neshrige köz yügürtkinimizde, bu sandiki asasliq mezmun yéngi qurulghan hökümet heqqidiki mezmun bolup, gézitning tehrir hey'et kéngishi namidin élan qilin'ghan maqalide, bash qomandan mehmut muhitigha alahide orun bérilip, bu kishining oqumushluq we xelqchil pezilet igisi ikenlikidek xususiyetliri bilen birge uning xelqning derdige derman bolalaydighan, qabiliyetlik rehber bolalaydighanliqigha a'it tebrik sözliri we arzu-ümidliri bayan qilin'ghan. Shuningdin kéyin mehmut muhitining muhim nutuqliri, roza-ramizan, héyt tebrikliri izchil türde gézit yüzide körülüp turghan. Shuningdek mehmut muhitining herqaysi nahiyelerning ma'arip, maliye ishlirini yaxshilash üchün qoshqan töhpilirigimu medhiyeler oqulup turghan.

1937-Yilining féwral ayliridin bashlap taki gézit toxtighuche bolghan mezgilde “Möhterem duben janabliri pikirliridin” témisidiki mezmunlar xéli salmaqni igilep kelgenliki melum. Bu chaghda shéng shiseyning peydinpey xelqqe yéqinliship, zalimliq siyasitini ijra qilish üchün mezkur gézitni öz teshwiqatini bazargha sélish seynasigha aylandurmaqchi bolghanliqini perez qilish mumkin. Bu xil chatma yazmilarda “Shinjang ölkisini ebediy xitay jumhuriyitining ölkisi qilip saqlash, shinjangning azadliqi jungxu'a min'goning azadliqida” dégendek sho'ar we mezmunlar asas qilin'ghan.

Aridin bir ay ötüp, 1937-yil, 4-mart küni “Mehmut sijangning ürümchidiki qurultaygha bérishi heqqide” témisidiki maqale élan qilinidu. Maqalide, mehmut sijangning qurultaygha bérish üchün shéng shiseyge ikki qétim télégramma yollap ruxset sorighanliqi we ijabiy jawabqa érishkenliki, hazir mehmut sijangning yol teyyarliqliri üchün tereddutliniwatqanliqi, emma xelq arisida bolmighur söz-chöchekler tarqilip yürgenliki bayan qilin'ghan. Maqalide yene mehmut muhitining öz éghizidin bérilgen bayanlarmu orun alghan bolup, mehmut muhitining özi xalap ürümchige bérish üchün merkiziy hökümetke télégramma yollighanliqi, xelqning bu heqte köp ensirishining hajiti yoqlighini, özining hazir yol orunlashturushini saqlawatqanliqi, pat yéqinda qaytip kélidighanliqi heqqide bayanlar bérilgen.

Bir heptidin kéyinla, gézitning 11-mart sani 3-bétide ürümchini merkez qilghan ölkilik hökümetning mu'awin re'isi xojaniyaz haji namidin yollan'ghan bir parche télégrammining mezmuni xewer qilinidu: hökümet tereptin mehmut sijangni ürümchige teklip qilghan ish yoq, wekiller yighini 9-aygha kéchiktürülgenliki üchün mehmut sijang 4-ayda yene bir qétim ürümchige bérip rehberlirimiz bilen körüshüshni telep qilip iltimas sun'ghan. Wahalenki, xewer tépishimche bir qisim kishiler amma ichide ighwa tarqitip puqralarning diligha teshwish sélip yürüptu. Bundaq ehwalda yurt emeldarliri we aqartish uyushmilirining ighwa tarqatqan kishilerni tekshürüp chiqish, kérek bolsa jazalash mejburiyiti bar. . .

Ushbu gézitning 4-bétide yene shéng shiseyning qeshqer tewesidiki on toqquz yurtqa yetküzüp qoyush toghrisida ewetken télégrammisining mezmuni bésilghan. Mezkur yazma duben shéng shisey, re'is li yong we mu'awin re'is xojaniyaz hajidin ibaret üch kishining imzasi bilen élan qilin'ghan. Kishining diqqitini tartidighini mezkur télégrammidimu mehmut muhitining ürümchige kélishni özi telep qilghanliqi we buninggha ijazet bérilgenliki, bu ishni peqetla mehmut muhitining ixtiyarigha qoyghanliqi tekitlen'gen.

Emeliyette ishning heqiqiti, shéng shisey özi qayta-qayta mehmut muhitini ürümchige chillap xewer yollighanidi. Bu weqe tarixiy matériyallarda we bir qisim shahitlarning eslimiliride tepsiliy xatirilen'gen. Shéng shisey mehmut muhitini özining közige qadalghan mix hésablap uninggha xélidin béri tuzaq qurushqa urunup kelgen. Mehmut muhitining qeshqerdiki esker küchi shéng shiseyge tehdit élip kelgen bolup, siyasiy yol bilen mehmut muhitini yoqitish suyiqestini pilanlaydu. Mehmut muhiti shéng shiseyning yoshurun we ashkara özini parchilap yoqitish suyiqestining barghanséri jiddiyliship, özige bolghan xewp-xeterning yéqinliship kéliwatqanliqi, sirtta shéng shisey jasusliri teripidin özige qarshi jasusluq heriketlirining yamrap ketkenliki, öz etrapidiki kishilerning shéng shiseyning qoli bilen parchilinip ketkenliki netijiside, qoshunlarni öz qolida tutup turushimu qiyinliship qalidu. Del mushu waqitta shéng shisey mehmut muhitigha télégramma yollap, qurultaygha qatnishish we “Yéngi wezipe” sini tapshuruwélishni uqturidu. Mehmut muhitining kéyinki tirishchanliqlirimu berbat bolghandin kéyin, hetta jénini saqlap qélishqimu imkaniyet qalmighanliqini sézip chet elge chiqip millet üchün xizmet qilishni könglige püküp yurtidin ayrilishqa mejbur qalidu.

Qarighanda shéng shisey aldin'ala “Su kelgüche tughan tutmaqchi” bolghandek qilatti. U “Mehmut muhiti ürümchige kélishni özi telep qildi” dégen yalghan pakitni oydurup chiqirip, xelqning aghzini tuwaqlimaqchi bolghanidi.

22-Aprélda xojaniyaz hajining 18-aprél yollighan télégrammisi munasiwiti bilen 6-diwiziye bash shtabi namidin qurban sijang imzasida bir parche bildürgü élan qilin'ghan. Bildürgide 6-diwiziyege qarashliq yarkenttin eskerlerning her terepke tarqap kétip puqralarni égiz-pes qilghanliqi, buning sewebi mehmut sijangning yéngi hökümet bilen qarshilashqanliqi tüpeylidin yüz bergenliki, xojaniyaz hajining eskerlerdin hökümetning emrige boy sunup qaytip kélishni ötün'genliki heqqidiki mezmunlarni öz ichige alghan.

“Gunnar Yarring” Kolléksiyoni

Aridin yene yigirme künler ötkendin kéyin, yeni 13-mayda, ölkilik hökümet namida, shéng shisey, li yong we xojaniyaz hajilarning imzasida bir parche xitabname élan qilinidu. Xitabnamide yéngi hökümetning ewzel siyasetlirini birpes maxtiwetkendin kéyin, mehmut muhitining yalghan sözlerge ishinip chet elge qéchip ketkenliki, hökümetning bu ishqa jiddiy qarawatqanliqi bildürülgen. Arqidin weqening tepsilati bayan qilinip, her millet xelqige yurtning tinchliqini buzghuchi bu xil kishilerge qarshi küresh qilishi kérekliki heqqide muraji'et qilin'ghan. Shundaqla yéngi hökümetning bu ishni atalmish “Tinchliq we kengchilik” yoli bilen hel qilidighanliqimu otturigha qoyulghan.

Bu xewerning yénidiki stonda ölkilik duben mehkimisi siyasiy terbiye bölümi imzasidiki “Barliq esker qérindashlirimizgha muraji'et” serlewhilik bir parche yazma orun alghan idi. Muraji'ette mehmut muhitining pul-bayliqlarni élip qachmaqchi bolghanliqi, kéyin uninggha egeshken eskerlerning aqiwitining yaxshi bolmighanliqi, barliq esker qérindashlarning qaytip kélip ölkining tinchliqini saqlishi kérekliki iltija qilin'ghan.

Aridin uzun ötmey ehwal téximu ewjige chiqip, xewerlerde mehmut muhiti resmiy türde “Xa'in” dep élan qilinidu hemde “Ikki yüzlük munapiq”, “Jahan'girlarning quyruqi” dégendek namlarda sésitilidu. 20-May sanida, shinjang chégra duben mehkimisi we ölkilik hökümet teripidin élan qilin'ghan yazmida, mehmut muhiti xa'in we jinayetchi dep jakarlinip, uninggha on türlük jinayet belgilinidu we qattiq söz-ibariler bilen eyiblinidu.

Yuqiriqi misallar shuni ispatlayduki, tarixtiki xitay militaristliri bolsun yaki hazirqi xitay hökümiti bolsun hemmisila Uyghur milliti ichidiki qehrimanlar, rehberler, ölimalar yaki ziyaliylarni özlirige tehdit dep bilip, keng kölemlik tutqun we tazilash élip barghan. Shéng shisey dewride mehmut muhitini awwal kökke kötürüp, andin yerge urghinigha oxshash, shi jinping dewridimu Uyghurlargha qarita yürgüzülüwatqan irqiy qirghinchiliq qilmishlirining bir parchisi bolghan ziyaliy we ölimalarni tutqun qilish suyiqesti hélihem dawamlashmaqta. Eyni waqitta xitay döliti teripidin “Munewwer yash” bolup bahalan'ghan doktor xalmurat ghopur, 2017-yili yüz bergen zor tutqunda xitay hökümitining suyiqestige uchrighan serxillardin biri. Xitay hökümiti xalmurat ghopur, sattar sawut, yalqun rozi qatarliq Uyghur serxillirigha “Ikki yüzlimichi”, “Döletni parchilashqa qutratquluq qilish” jinayiti qatarliq töhmetlerni artip, éghir jazalargha höküm qilindi.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]