Xitayni “Mejburiy emgekni emeldin qaldurush ehdinamisi” ni maqullashqa néme mejburlidi?
2022.04.21

Metbu'atlar 20-april küni xitay memliketlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining b d t teripidin 1930-yili tüzülgen “Mejburiy emgek ehdinamisi” bilen 1957-yili tüzülgen “Mejburiy emgekni emeldin qaldurush ehdinamisi” ni maqullighanliqini xewer qilishti.
Xewerlerde tilgha élinishiche, gerche xitay uzun yillardin buyan b d t gha eza bolup kelgen bolsimu, her türlik bahanilarni körsitip yaki özining b d t diki ret qilish hoquqidin paydilinip, bu ehdinamilarni ta hazirghiche maqullimighan. Halbuki, b d t ishchilar uyushmisi, yawropa ittipaqi hemde xelqaraliq kishilik hoquq organliri xitayni bu ajizliqi seweblik dawamliq eyiblep kelgen. Mushu 2-ayda b d t ning ishchilar uyushmisi xitayda 1 milyondek Uyghur we bashqa türkiy milletlerning jaza lagérlirigha qamilip mejburiy emgekke séliniwatqanliqini, ularning toqumuchiliq, kéyim-kichek, ayaq tikish we bashqa sana'et saheliride ishlitiliwatqanliqini, mehbuslarningmu qul emgikige mejburliniwatqanliqini tekitlep xitayni eyibligen.
Gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Jenubiy türn'gén” gézitining 21-april élan qilghan “Xitay b d t ning mejburiy emgekni emeldin qaldurush ehdinamisini maqullidi” namliq xewiride bayan qilishiche, xitay bu ehdinamini xelq'arada xitayning Uyghurlargha qaritilghan mejburiy emgek tüzümige qarshi chuqanlar küchiyiwatqan we aldimizdiki mezgillerde téximu zor qarshiliqlarning barliqqa kélishi mölcherliniwatqan bir peytte testiqlighan.
Metbu'atlardiki melumatlargha asaslan'ghanda, xitayning bu ehdinamini maqullashigha töwendiki birqanche mesile seweb bolghan:
Biri, “Mejburiy emgekni emeldin qaldurush ehdinamisi” yawropa ittipaqi bilen xitay otturisida imzalanmaqchi bolghan “Meblegh sélish kélishi” diki yawropa terepning xitaygha qoyghan asasliq shertlerining biri bolup, xitay buninggha qoshulmighan. Yawropa parlaménti bu mesilini hemde xitayning Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan kishilik hoquq depsendichilikliri, jaza lagérliri tüzümini tutqa qilip bu kélishimni tonglitip qoyghan. Bu tongni éritish xitayning arzusi bolup kelgen.
Ikkinchisi, Uyghur mejburiy emgiki seweblik amérikaning xitaygha yürgüziwatqan türlük iqtisadiy jazaliri we yawropa ellirining teminlesh zenjiri qanunini barghanséri kücheytishi xitay iqtisadigha zor ziyan béripla qalmay, xitayning xelq'aradiki obrazinimu qattiq zidiligen. Shexsen gérmaniye xitaydiki shirketlirige biraqla tedbir qollinishqa charesiz qalghan bolghach, özining 2021-yili maqullighan teminlesh zenjiri qanunini 1000 din töwen ishchi-xizmetchisi bolghan shirketlerge 2022-yilidin bashlap, 1000 din artuq xizmetchisi bolghan shirketlerge 2023-yilidin bashlap tedbiqlimaqchi bolghan, bu qanuning tüzülüshige Uyghur mejburiy emgiki seweb bolghan idi.
Üchinchisi, b d t kishilik hoquq kéngishining aliy komissari mishél bachélétning Uyghurlar qamalghan jaza lagérliri mesilisi seweblik xitayda élip baqmaqchi bolghan ziyariti xelq'araning diqqet nezeride turmaqtiken. Eger mishél bachélét 5-ayda rastinla xitaygha ziyaretke barsa, b d t ning “Mejburiy emgekni emeldin qaldurush ehdinamisi” ni tilgha almay qalmaydiken. Xitay bashqa tereptin tutuq bermisimu, bu mesilidin özini qachuralmaydiken.
D u q re'isi dolqun eysa ependining bildürishiche, xitayni bu ehdinamini maqullashqa mejburlighan asasliq amillar xelq'araning küchlük bésimi iken. Biraq, xitay b d t ning bashqa ehdinamilirigha ri'aye qilmighan'gha oxshash, bu ehdinamighimu anche étibar bérip ketmeydiken. D u q bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurban ependi bolsa “Xitayning hazirgha qeder xelq'araliq ehdinamilerge héch wapa qilmighanliqini, uning ‛mejburiy emgekni emeldin qaldurush ehdinamisi‚ ni maqullishining sherqiy türkistanda dawam qiliwatqan mejburiy emgekni toxtitishtin dérek bermeydu” ghanliqini tekitlidi.
B d t 1957-yili élan qilghan “Mejburiy emgekni emeldin qaldurush ehdinamisi” da mejburiy emgekni herqandaq shekildiki siyasiy bésim yaki siyasiy ma'aripning wastisi qiliwélishqa bolmaydighanliqi otturigha qoyulghan bolup, oxshimighan siyasiy közqarash yaki oxshimighan idé'ologiyege ige insanlarni jazalashning bir usuli qilip qollinishning men'iy qilinidighanliqi ilgiri sürülgen. Uningda éniq qilip: “Mejburiy emgekni irqiy, ijtima'iy, milliy, diniy kemsitishning charisi süpitide qollinishqa bolmaydu,” déyilgen. Biraq xitay, Uyghur diyarida uning del eksini qilmaqta iken.