Уйғур мәҗбурий әмгикини йошуруштики хитайчә сахтапәзлик

Амстердамдин обзорчимиз асийә уйғур тәйярлиди
2024.05.02
mekit-mejburiy-emgek-1.jpg Мәкит наһийәси юқири дәриҗилик партийә органлиридин көчәт тикиш һәққидә йолйоруқ тапшуруп алғандин кейин, йезидин 50 нәпәр “ихтияри әмгәкчи” ни тәшкилләп, қумлуқта 10 күнлүк көчәт тикиш паалийити өткүзгән. 2021-Йили 17-март.
wlt.xinjiang.gov.cn

Уйғурларниң ирқий қирғинчилиққа учраватқанлиқиға даир түрлүк пакитларниң ашкарилинишиға әгишип, мәҗбурий әмгәк мәсилисиму уйғур ирқий қирғинчилиқиниң муһим тәркибий қисми сүпитидә хәлқарада күчлүк диққәт қозғиған мәсилиләрниң бири болуп қалди. Болупму америка вә явропа қатарлиқ ғәрб дөләтлири бу мәсилисигә алаһидә диққитини ағдурди. Чүнки мәҗбурий әмгәк мәсилиси дуня миқясида йеңи пәйда болған мәсилә болмастин, бу мәсилә биринчи вә иккинчи дуня уруши мәзгилидә ғайәт зор сандики кишиләрниң өлүп кетишигә сәвәб болған. Шундақла “йәһудийлар чоң қирғинчилиқи” дәк инсанийәткә қарши җинайәтләр билән бағланған чоң иш иди. 1933-Йили германийә натсистлири һакимийәткә олтурғандин кейин, йәһудийларни йетим қалдуруш, қул ишчи қилиш, җапалиқ муһитта еғир җисманий әмгәккә селиш қатарлиқ җинайәтләрни өткүзгән. Болупму, мәҗбурий әмгәк яки қул әмгәк лагер системисини йүргүзүштики һалқилиқ амил болуп қалған. Зиянкәшликкә учриғучилар даим озуқлуқ йетишмәслик, һерип-чарчаш, мувапиқ кийим яки турмуш мулазимәтлири йоқ болған шараитта қул қилинған. Уларниң авазиға қулақ салидиған, дәртлиригә дәрман болидиған, қийинчилиқлирини һәл қилидиған һечқандақ йәр болмиған. Уларниң иш қилғудәк мадари барлири германийәниң дөләт карханилирида қул ишчи қилинған. Әмгәк күчидин айрилғанлири болса қоғливетилгән, өлтүрүветилгән вә ташливетилгән. Гәрчә иккинчи дуня урушидин кейин хәлқара җәмийәт бу җинайәтләрни “қайта тәкрарланмайду!” дәп вәдә бәргән болсиму, әмма 21-әсирдә бу җинайәтләр уйғурлар үстидә қайта тәкрарлинипла қалмастин, бәлки хитай тәрипидин бу җинайәтләр сахтипәзлик билән йошурулмақта.

30-Апрел америка әмгәк министирлиқиниң хәлқаралиқ ишлар бойичә муавин ярәмчи башлиқи теа ли (Thea Lee) дөләт мәҗлисиниң испат аңлаш йиғинида, хитай һөкүмитиниң уйғур районидики мустәқил кишилик һоқуқ тәкшүрүшиниң әслидинла қанунсиз болғини сәвәблик, алақидар хәлқаралиқ ширкәтләрни уйғур районидин чекинишкә чақирди. Мәзкур испат аңлаш йиғинида йәнә америка дөләт мәҗлисиниң әзаси, хитай ишлири иҗраийә комитети рәиси крис симис (Chris Smith) му хитайниң үчинчи тәрәп мустәқил тәптиш қилиш мәсилиси һәққидә испат аңлаш йиғини өткүзгән. Крис симис (Chris Smith) сөзидә, нурғунлиған карханиларниң хитай билән тил бириктүргәнликиниң қил сиғмас һәқиқәт икәнликини оттуриға қойған.

Бу иш хәлқара учур вастилирида тарқалғандин әтисила, йәни 1-май күни хитайму дәрһал өзиниң “көзәткүчиләр” торида “америка йәнә шинҗаңға алақидар ялғанларни ойдуруп, чәт әл карханилирини хитайдин чекинишини тәләп қилмақта” намлиқ обзорни елан қилип, американиң аталмиш “ялғанчилиқи” ни тәнқид қилған. Хитайниң мәзкур обзорида уйғур елида мәҗбурий әмгәк мәсилисиниң әсла мәвҗут әмәслики, чүнки хәлқаралиқ карханилар көп қетим “мустәқил тәкшүрүш елип берип, мәҗбурий әмгәкниң ялғанлиқини испатлиған” лиқини, американиң қәстән мәҗбурий әмгәк мәсилини көтүрүп чиқип, уйғур районида мәҗбурий ишсизлаштуруш вә намратлаштурушни кәлтүрүп чиқармақчи икәнликидәк мәзмунлар баян қилинған.

Ундақта, биз уйғур мәҗбурий әмгикиниң зади мәвҗут яки әмәсликигә уйғурларниң көзидә бир қарап бақайли.

Мәкит наһийиси даирилири тәшкиллигән 50 нәпәр “ихтияри әмгәкчи” ләрниң 10 күнлүк көчәт тикиш паалийитиниң ишләш даириси вә дала ойлири. 2021-Йили 17-март.
Мәкит наһийиси даирилири тәшкиллигән 50 нәпәр “ихтияри әмгәкчи” ләрниң 10 күнлүк көчәт тикиш паалийитиниң ишләш даириси вә дала ойлири. 2021-Йили 17-март.
wlt.xinjiang.gov.cn

Мәҗбурий әмгәк (йәни уйғур тилидики һашар) мәсилиси әмәлийәттә хитайда 1950-йиллардин буян изчил мәвҗут болуп кәлгән. Әмма хитай өлкилиридә 2004-йиллиридин буян аталмиш деһқанларға қаритилған “мәҗбурийәт әмгики” омумйүзлүк әмәлдин қалдурулған болсиму, әмма уйғур диярида изчил давам қилған. 2017-Йили февралда шинҗаң уйғур аптоном районлуқ партком ишханиси, уйғур аптоном районлуқ хәлқ һөкүмити ишханиси уқтуруш чиқирип, “пүтүн шинҗаң даирисидә йеза мәҗбурийәт әмгикини омумйүзлүк әмәлдин қалдурған” лиқини җакарлиған. Бу сәвәблик 2017-йилидин буян уйғурлар мәҗбурий әмгәктин пүтүнләй азад болмиғанлиқи ениқ. Чүнки, бу мәзгилдә уйғурлар омумйүзлүк лагерларға қамилиш, өй-маканлиридин айрилип, яқа-юртларға коллектип көчүрүлүш, хитай өлкилиригә йөткилиш, хитай карханилирида қул ишчи болуш қатарлиқ қисмәтләрни баштин кәчүрүшни башлиғаниди. Гәп бу йәргә кәлгәндә каллимизға тәбиийла хитай “пүткүл шинҗаңда мәҗбурийәт әмгикини бикар қилған” турса, уйғур мәҗбурий әмгики йәнә немә үчүн вә қандақ йүз бериду, дегән соал келиши мумкин. Дәрвәқә, хитай мәҗбурий әмгәкни бикар қилған болсиму, әмма уйғурларни мәҗбурий әмгәккә селишни бикар қилғини йоқ! әксичә, “ихтияри әмгәк гурупписи (志愿者服务团队)”, “ишләш арқилиқ ярдәмгә еришиш (以工代赈)” қатарлиқ башқичә намларда давамлиқ мәвҗут болуп кәлмәктә.

Бу йәрдә тилға елинған “ихтияри әмгәк гурупписи (志愿者服务团队)” болса, биңтуәнниң “Ғәрбий район пилани” намида уйғур дияриға көчүрүп кәлгән хитай яшлири тәрипидин қурулған вә уйғур деһқанлирини ихтияри әмгәк намида һәқсиз әмгәккә тәшкилләйдиған орунни көрситидикән. Бундақ орунлар 2017-йилила 781 гә йәткән болуп, “ихтияри әмгәкчиләр” ниң Сани 700 миңға Йәткән. Бәлки бүгүн бу сан техиму көп болуши мумкин.

Мәкит наһийиси даирилири тәшкиллигән 50 нәпәр “ихтияри әмгәкчи” ләрниң 10 күнлүк көчәт тикиш паалийитиниң ишләш даириси вә дала ойлири. 2021-Йили 17-март.
Мәкит наһийиси даирилири тәшкиллигән 50 нәпәр “ихтияри әмгәкчи” ләрниң 10 күнлүк көчәт тикиш паалийитиниң ишләш даириси вә дала ойлири. 2021-Йили 17-март.
wlt.xinjiang.gov.cn

“ихтияри әмгәк” пүтүнләй һәқсиз әмгәк болуп, хитай бу хилдики уйғурларни қул ишчи қилиш җинайитини йепиш үчүн, сахтипәзлик билән түрлүк тәшвиқатларни елип барған. Әмма бу тәшвиқатларни әстайидил көзәтсәкла, хитайниң сахтипәзликини байқаш наһайити асан. Мисалға алсақ, Шинҗаң уйғур аптоном районлуқ мәдәнийәт вә саяһәт назаритиниң орган тор бетидә 2021-йили 17-март бесилған бир хәвиридә, мәкит наһийәси юқири дәриҗилик партийә органлиридин көчәт тикиш һәққидә йолйоруқ тапшуруп алғандин кейин, йезидин 50 нәпәр “ихтияри әмгәкчи” ни тәшкилләп, қумлуқта 10 күнлүк көчәт тикиш паалийити өткүзгән. “ихтияри әмгәкчи” ләрниң йетип-қопуши үчүн 3 данә дала өйи совғат қилған. Мәзкур хәвәр қаримаққа бу хил “кишиләрниң пидаийлиқ роһи” дин тәсирләндүрүш күчигә игә. Хәвәрдә берилгән сүрәттә, бу “пидаийлар” ниң уйғур деһқанлири икәнлики, қумлуқта 10 күн туруп, һәқсиз көчәт тикиш хизмити қилғанлиқиға нәзәр салсақла, мәсилиниң пидаийлиқ әмәс, бәлки уйғурларни қул ишчи қилиш билән бағланғанлиқини асанла байқиялаймиз.

Хитай һөкүмити хитай миқясидики намратларға “ишләш арқилиқ ярдәмгә еришиш” (以工代赈) мәблиғиниң 90 пирсәнтидин көпрәкини(ақсу, қәшқәр, хотән, қизилсуни өз ичигә алған) һәддидин зиядә еғир намрат районларға селишни қарар қилған. Бу хил мәбләғ пәқәт намрат районларниң асасий әслиһә қурулушлирини елип беришта, намратларни ишлитиш вә уларға мувапиқ һәқ беришкә ишлитилиду.

Хитай уйғур дияридики намратларни 2014-йили омумйүзлүк тәкшүрүп ениқлап чиққан болуп, уйғур нопуси әң көп олтурақлашқан хотән, қәшқәр, ақсу вә қизилсу қатарлиқ бир област вә үч вилайәтни уйғур районидики һәддидин зиядә намрат районлар дәп бекиткән. Бизгә мәлум болғинидәк, юқириқи област вә вилайәтләрдә асасән уйғур нопуси олтурақлашқан. Шу вақиттики истатистикида бу җайларда 2 милйон 677 миң намрат хәлқ барлиқи вә бу намратлар пүткүл уйғур дияридики намратлар саниниң оттура һесаб билән 80 пирсәнтидин көпрәкини тәшкил қилидиғанлиқи көрситилгән. Демәк, юқириқи “ишләш арқилиқ ярдәмгә еришиш” мәблиғи арқилиқ елип берилидиған қурулуш түрлиридә ишләмчиликкә селинидиғанларниң уйғур дияриниң әң намрат хәлқи болған уйғурлар икәнлики тәбиий. Хитайниң бу һәқтики учурлиридин қариғанда, бу хил мәбләғ билән елип берилған қурулушларда хизмәт қилғанларға, мәзкур мәбләғниң он яки онбәш пирсәнти мааш қилип берилидиғанлиқи бекитилгән. Лекин бу иш һәққиниң уйғур ишләмчилиригә толуқ әмәлийләштүрүлгәнму йоқ, буниси намәлум. Әмма хитай учур вастилирида ашкара берилгән мунасивәтлик хәвәрләрдин қариғанда, мәзкур түрләрдә хизмәт қиливатқан уйғурларниң еришкән иш һәққиниң хитай өлкилиридә охшаш түрдә хизмәт қиливатқан хитай деһқанлириниң иш һәққидин хелила төвән икәнлики ашкара.

2018-Йили хотән вилайитиниң керийә наһийисиниң 50 миң мо йәргә бәрпа қилинған үзүмчилик базиси.
2018-Йили хотән вилайитиниң керийә наһийисиниң 50 миң мо йәргә бәрпа қилинған үзүмчилик базиси.
ts.cn

Мисалға алсақ, 2018-йили хотән вилайитиниң керийә наһийисидә 50 миң мо йәрдә Үзүмчилик базиси Бәрпа қилиш үчүн 59 милйон 100 йүән “ишләш арқилиқ ярдәмгә еришиш)” мәблиғи селинған. Мәзкур базиниң қурулуши бир йилда тамамланған. Хотән вилайити керийә наһийәсидики 900 дин көп намрат уйғур аилигә “ишләш арқилиқ ярдәмгә еришиш)” мәблиғидин 6 милйон 431 миң 900 йүән иш һәққи сүпитидә бөлүп берилгән.

Қаримаққа көзни қамаштуридиған бу санларни һесаблап баққинимизда, бу пулдин һәр бир уйғур аилиси еришкән иш һәққи аранла 7146 йүән. Йәни бу пулни 12 айға сундурғинимизда, мәзкур қурулушта бир йил хизмәт қилған уйғурларниң айлиқ оттуричә кирими һәтта 600 йүәндинму төвән болған. Техиму муһими, үзүмзарлиқ бәрпа қилинған 50 миң йәр болса тәклимакан қумлуқиға җайлашқан болуп, адәттики терилғу йәрләрдин пәрқлиқ болған қумлуқта бунчә чоң үзүмзарлиқ бәрпа қилишқа әлвәттә, зор җисманий күч сәрп қилинған. Ечинарлиқи шуки, бу уйғурларниң әң еғир вә җапалиқ болған җисманий әмгәккә селинип турупму, йиллиқ оттуричә кириминиң пүткүл хитайдики архипи турғузулған намрат кишиләрниңкидин хелила төвән болишидур. Йәни, хитай һөкүмити 2019-йили хитайдики архипи турғузулған намратларниң оттуричә йиллиқ кириминиң 9808 йүән болғанлиқиниң елан қилғаниди. Әмма дәл мушу 2019-йили тәклимаканда 50 миң мо йәргә үзүмзарлиқ бәрпа қилиш үчүн бир йил ишлитилгән керийә уйғурлириниң йиллиқ кирими аранла 7146 йүән болған.

Юқирида мисал қилинған дәлилләрдин шуниси ениқки, уйғурлар хитай тәрипидин әрзан әмгәк күчи қилип ишлитилипла қалмастин, бәлки “ихтияри әмгәк” намида қул ишчилиққа селинған. Һәтта бу хил қул ишчилиққа селинған уйғурлар күнләп, айлап өйлиригә қайтурулмай, җапалиқ вә еғир болған җисманий әмгәккә селинған. Лекин хитай бу қилмишлирини сиясий тәшвиқат васитилири арқилиқ сахтипәзлик билән пәрдазлап, уйғурлар вә дуняниң көзини бойимақта. Бу нуқтидин қариғанда, хитай учур васитилиридики уйғурларға даир хәвәрләрниң арқа көрүнүшлири үстидә әстайидил издиниш вә хитай җинайәтлириниң йип учини инчикилик билән тепип чиқип, хитайниң сахтипәз тәшвиқатлириниң әсли йүзини ечип ташлаш, нөвәттики вәзийәттә уйғурлар үчүн муһим зөрүрийәт һесаблиниду.

*** Бу обзордики көз қарашлар пәқәтла апторға хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.