Uyghur mejburiy emgiki bilen bulghan'ghan “Shein” mehsulatliri amérika bazirigha qandaq kiriwatidu?

Uyghur élidin chiqidighan paxta we uningda ishlepchiqirilghan mehsulatlarning mutleq köp qismi Uyghur mejburiy emgikige chétishliq bolghanliqi üchün amérika hökümiti teripidin cheklen'gen. Biraq Uyghur élidin chiqidighan paxta mehsulatlirining amérika bazirigha kirishini chekleshte yenila bir qisim yochuqlarning barliqi ashkarilanmaqta.

Amérikadiki nopuzluq axbarat organliridin biri bolghan blumbérg géziti xitayning tik-tok qatarliq ijtima'iy alaqe epliri arqiliq tonulghan we dunyaning herqaysi jaylirigha top we parche mal satidighan “Shéyin” (Shein) namliq tor bette sétiliwatqan kiyim-kécheklerning Uyghur élidin chiqidighan we “Shinjang paxtisi” dep atiliwatqan paxtilar bilen ishlepchiqirilghanliqini tekshürüp éniqlap chiqqan. Ularning bu heqte élan qilghan mexsus tekshürüsh xewiride bayan qilinishiche, shéyinning amérikaning “Shinjang paxtisi” gha qoyghan cheklimisige qarimay amérikada qiliwatqan sodisining qimmiti nechche milyard dollargha yétidighan bolup, sel qarashqa bolmaydighan derijide zor iken.

Undaqta, shéyin shirkiti qandaq yochuqtin paydiliniwatidu? ularning kiyim-kéchekliride Uyghur mejburiy emgiki mewjutluqi qandaq ispatlandi? buninggha qandaq taqabil turush kérek? biz bu so'allargha jawab tépish üchün blumbérgtiki bu maqalining aptori shéridan prasso (Sheridan Prasso) ni ziyaret qilduq.

Shéridan prassoning bizge éytishiche, xitaydin amérikadiki we dunyaning herqaysi jayliridiki istémalchilargha biwasite halda zakazlirini yetküzüp béridighan bu shéyin namliq tor bettiki kiyim-kécheklerde qollinilghan paxtaning “Shinjang paxtisi” ikenliki heqqide guman bolsimu, biraq bu hazirghiche resmiy yosunda ispatlinip baqmighaniken. Shunga u buni ispatlash meqsitide shéyindin kiyim zakaz qilghan we uni gérmaniyediki mexsus tejribixanigha ewetip bergen. U radiyomizgha qilghan sözide mundaq deydu: “Shéyinning kiyim-kécheklirining 80 pirsenti dégüdek xitayda yasalghan bolghachqa, uningda shinjang paxtisi ishlitilidighanliqi guman qilin'ghan biraq ispatlinip baqmighan. Men buning bilen shéyindin kiyim-kéchek zakaz qildim we uni gérmaniyediki tejribixanigha ewettim. Bu tejribixana paxta talaliridiki hidrogén, karbon we oksigin miqdarigha qarap turup paxtining kélish menbesini tépip chiqalaydu, netijide bu kiyim-kécheklerde qollinilghan paxta qolimizda mewjut bolghan shinjang paxtisidin élin'ghan ewrishke bilen oxshash chiqti”.

Amérika hökümiti Uyghur élidin chiqiwatqan paxta mehsulatlirini tunji qétim 2021-yili 1-ayda maqullighan qarar arqiliq chekligen. Arqidin, amérika dölet mejlisi ötken yili 12-ayda Uyghur mejburiy emgekning aldini élish qanuni (UFLPA) ni maqullash arqiliq bu cheklimini Uyghur élide ishlepchiqiriliwatqan küntaxta bataréyesi we bashqa xam eshyalarni öz ichige alghan barliq mehsulatlarni chekleshkiche kéngeytkenidi. Shundaq turuqluq, Uyghur élidiki mejburiy emgekke munasiwetlik paxta mehsulatlirining amérika bazirigha kiriwatqanliqi hemde bu sodining nechche milyard dollar qimmitide ikenliki küchlük diqqet qozghidi. Shéridan prassoning éytishiche, shéyin shirkiti amérikadiki import qilghuchi shirketler amérika tamozhnisigha xitaydin kirgüzüwatqan mallirining mejburiy emgek bilen alaqisi yoqlighini ispatlash bilen helek boluwatqanda, ular biwasite halda amérikaliq istémalchilargha mal sétish hemde buning qimmitini 800 dollardin töwen tutush arqiliq tamozhna yochuqidin ötmektiken. Shéridan mundaq deydu:

“Shinjang paxta mehsulatlirining amérika bazirida hélihem mewjut bolushidiki seweb shéyin shirkiti amérikaning istémalchilargha biwasite halda mal ewetishke yol qoyidighan boshluqidin paydilanmaqta. Shéyin shirkiti xitaydin amérikadiki istémalchilargha udul posulka ewetidu. Amérikada qimmiti 800 dollardin töwen bolghan herqandaq posulka tamozhnida tekshürülmeydu. Shunga bu posulkilar udul istémalchilargha yétip baridu. Emma dukini bar bashqa parche satquchilarning import qilidighan malliri bolsa tamozhnida tekshürülidu”.

Melum bolushiche, shéyin shirkiti istémalchiliridin tor bétidin kiyim-kéchek zakaz qilghanda bir qétimda 800 dollardin éship ketmeslik heqqide cheklime qoyidiken. Shunga bu Uyghur élidin chiqqan paxta bilen ishlen'gen kiyim-kéchikler bilen toldurulghan bu posulkilar tosalghusiz héchqandaq tekshürüshtin ötmeyla istémalchilargha yétip baralaydiken.

Blombérg torining éytishiche, shéyin shirkiti bu mesile heqqidiki bayanatida blumbérg qildurghan bu tejribining netijisige qarshiliq bildürmigen hem uni étirapmu qilmighan. Biraq shéyn bayanatida “Özlirining dunyaning herqaysi jayliridiki tijaretliride yerlik qanun-nizamlargha emel qilishqa kapaletlik qilish üchün qedem tashlawatqanliqini” ilgiri sürgen.

Melum bolushiche, shénning amérikadiki tor béti “Sijilliq we ijtima'iy tesir” qismidiki bayanatida özlirining qerellik iqtisadiy teptish élip bérip, “Mejburiy emgek” we jem'iyetler köngül bölidighan bashqa mesililerning körülmeslikige kapaletlik qiliwatqanliqini bayan qilghaniken.

Melum bolushiche, shéyin shirkiti örniki amérika hökümitining Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini mutleq yosunda chekleshtiki qiyinchiliqlarni körsitip bergen bolup, bu hem amérikaliq parche satquchilarni hem Uyghur mejburiy emgek mesilisige köngül bölüwatqan kishilik hoquq qoghdighuchilirini ümidsizlendürgen.

Amérika toqumichiliq sana'itige wekillik qilidighan amérika döletlik toqumichiliq teshkilatliri kéngishining re'isi we bash ijra'iye emeldari kim glas (Kim Glas) blumbérgqa qilghan sözide “Shéyin'gha oxshash xitay shirketliri bu yochuqtin qattiq payda éliwatidu, ularning mehsulatliri amérikaliq istémalchilarning ishkaplirigha héchqandaq tekshürüshtin ötmey bériwatidu” dégen.

Shéridan xanimning éytishiche, bu mesilini hel qilish üchün emdi amérika dölet mejlisi yenimu ünümlük bir chare tépip chiqishi kérekken. U mundaq deydu:

“Ishni qiyinlashturuwatqini bu posulkilarning üstide uning shéyn shirkitige a'itliqini körsitidighan héchqandaq belge yoq, undaq bolghan iken bu posulkilarni tamozhnida tutup qélip tekshürüshkimu bolmaydu. Emdi bu mesilini hel qilish amérika dölet mejlisining zimmiside. Ilgiri amérika awam palatasida xitaydin kiridighan posulkilarni tekshürüsh heqqide bir layihe tonushturulghan biraq u kéngesh palatasida maqulluqtin ötelmigen. Emdi amérika dölet mejlisi shéyin shirkitini tosush üchün yenimu ünümlük bir yol tépip chiqip, tamozhnidiki tekshürüshni chingitishi kérek”

Melum bolushiche, yuqiriqidek amérika tamozhnisidin kiridighan posulkilardiki 800 dollardin töwen qimmettiki posolkilarni tekshürmeslik yochuqidin paydiliniwatqan yalghuz shéyin shirkiti emes iken. Emma shéyin shirkiti bular ichidiki eng chongi iken. Bu shirket 2012-yili nenjingde qurulghan bolup, qisqa waqit ichide dunyadiki erzan bahaliq moda kiyim-kéchek satquchisigha aylan'ghan. U tik-tokqa oxshaydighan ijtima'iy alaqe torliri arqiliq yash-ösmürlerni nishanlighan bolup, uningdiki kiyim-kécheklerning bahasining beziliri 25 dollarghimu yetmeydiken. Shéyin shirkitining xitayda tor béti yoq bolsimu, biraq u dunyadiki amérika qatarliq 150 döletke mal satidiken.

Derweqe, hazirqidek shéyinning tamozhna yochuqidin paydilinishining aldini alidighan ünümlük bir tedbir otturigha chiqmighan bir shara'itta istémalchilar ötkilini ching tutush jümlidin ularni shéyn'gha oxshash satquchilardin sétiwélin'ghan kiyim-kécheklerge singgen Uyghur mejburiy emgiki heqqide anggha ige qilishning muhimliqi otturigha chiqmaqta.